Theo ông Bùi Minh Tăng, Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Trung ương, việc nhiều người cho rằng các hồ thủy điện xả nước là nguyên nhân khiến lũ lớn là chưa hoàn toàn chính xác. Như tại khu vực có Nhà máy Thủy điện A Vương, vào năm 1999 khi chưa có hồ thủy điện, lũ tại đây vẫn rất lớn. Do đó, để xác định chính xác việc các hồ xả nước có phải nguyên nhân hay không cần phải có tính toán đầy đủ, khách quan rồi mới kết luận, tránh đổ oan cho thủy điện.
Ông Đoàn Tiến Cường, Phó Giám đốc Nhà máy Thủy điện Yaly chia sẻ, khi thiết kế ban đầu, các nhà máy thủy điện đều phải tính toán khả năng cắt lũ. Song thực tế những năm gần đây, mưa lũ thay đổi, đỉnh cao hơn, thời gian đổ về lại ngắn hơn do rừng đầu nguồn bị tàn phá quá nhiều nên đã gây nhiều khó khăn cho việc vận hành thủy điện trong việc điều tiết, cắt giảm nước.
Ông Đào Tấn Cam, Giám đốc Sở Công Thương Phú Yên cũng cho rằng, trước kia, khi chỉ có một thủy điện Sông Hinh, địa phương cũng bị lũ lụt thường xuyên. Cũng theo ông Cam, thủy điện Sông Ba Hạ chỉ có dung tích phòng chống lũ 300 triệu m3 nước, trong khi lũ năm 2009 lên đến 9,7 tỷ m3 nên phải xả nước. “Năm 2009 có khoảng 80 người chết do mưa lũ, nhưng chúng tôi thống kê thấy rằng trong đó không có ai sinh sống và chết ở hạ du do thủy điện Sông Ba Hạ và Sông Hinh xả lũ. Ngược lại, nếu không có thủy điện thì không biết sẽ ứng phó lũ kiểu gì”, ông Cam cho biết.
Cũng giãi bày về việc dư luận cho rằng thủy điện A Vương là tác nhân tạo nên trận lụt lớn năm 2009 cho người dân Quảng Nam, ông Nguyễn Trâm, Tổng Giám đốc Thủy điện A Vương cho biết, việc vận hành và xả nước của A Vương đều đúng quy trình. “Dư luận cho rằng nguyên nhân là do A Vương mà ra. Chính vì vậy, chúng tôi đã tổ chức các cuộc hội thảo trình bày về việc vận hành tại các huyện, 18 xã bị ảnh hưởng nhiều nhất do lũ và họ đều thừa nhận chúng tôi vận hành đúng. Thậm chí, người dân đã hiểu nhờ có đập thủy điện A Vương, hạ du mới có phần bớt lũ. Do đó, chúng tôi đã làm việc với Ban Tuyên giáo, Đoàn thanh niên của tỉnh để từ ngày 1/9 đến 30/12 hàng năm, thời điểm có nhiều mưa lũ, họ cùng tham gia giám sát việc vận hành của nhà máy”, ông Trâm nói.
Qua thông báo kết quả kiểm tra công tác vận hành tại các nhà máy thủy điện, ông Cao Anh Dũng, Phó Cục trưởng Cục Kỹ thuật an toàn và Môi trường công nghiệp (Bộ Công Thương) cũng cho biết: Qua kiểm tra các hồ thủy điện lớn, các chủ hồ đều vận hành đúng quy trình về giữ và xả nước theo quy định. Ông Dũng cũng khẳng định, việc đóng mở cửa xả hồ thủy điện Sông Ba Hạ vừa qua được thực hiện nghiêm túc theo quy trình được duyệt. Thiếu sót duy nhất là không báo trước cho UBND tỉnh mà chỉ mới thông báo cho Ban Chỉ đạo phòng chống lụt bão trung ương và Ban Chỉ huy Phòng chống lụt bão tỉnh.
Xây dựng quy chế phối hợp đồng bộ
Báo cáo của Vụ Khoa học và Công nghệ, Bộ Công Thương tại Hội thảo cũng khẳng định: “Với 3 nhiệm vụ chính là chống lũ, cấp nước và phát điện, thủy điện Việt Nam đã phát huy tốt vai trò của mình trong nền kinh tế”. Riêng với khu vực miền Trung và Tây Nguyên, do các sông có độ dốc lớn, lòng sông hẹp nên thời gian xuất hiện lưu lượng đỉnh lũ nhanh, cửa sông ở các tỉnh ven biển miền Trung thường bị bồi lấp làm cản trở việc tiêu thoát lũ trong khi không thể xây dựng các hồ chứa lớn (do ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường xã hội). Vì vậy, không thể bố trí kết hợp nhiệm vụ phòng chống lũ lớn cho hạ du tại các công trình thủy điện trong khu vực này.
Tuy nhiên, báo cáo cũng cho biết, trong thời gian qua, do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, tình hình mưa lũ, đặc biệt tại khu vực miền Trung có diễn biến phức tạp, đã gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến quy trình vận hành, công tác ngăn, xả lũ của các hồ chứa thủy điện.
Đứng trước tình hình mưa lũ diễn biến thất thường và phức tạp, công tác dự báo chưa kịp thời, lượng nước đầu nguồn về lớn và nhanh, vượt quá mức thiết kế, sức chứa của các hồ chứa thủy điện có giới hạn làm cho nhiều nơi thuỷ điện không phát huy được tác dụng ngăn lũ, các đại biểu kiến nghị: Bộ Công Thương, các cơ quan có liên quan cần làm tốt hơn nữa công tác dự báo lũ, tránh hiện tượng lũ bất ngờ, các nhà máy, hồ thủy điện không ứng phó kịp. Ngoài ra cần làm tốt việc quy hoạch dân cư tại khu vực hạ lưu…
Để vận hành hồ chứa thủy điện có hiệu quả trong thời gian tới, Thứ trưởng Bộ Công Thương Hoàng Quốc Vượng yêu cầu các chủ đầu tư phải tuân thủ nghiêm ngặt và đầy đủ các quy định của quy trình vận hành; đồng thời phối hợp với địa phương xây dựng các quy định thông báo, thiết lập hệ thống cảnh báo lũ dọc sông ở những khu vực hạ du xa công trình hay tham gia vào Ban chấp hành phòng chống lụt bão (BCH PCLB) của địa phương và mời địa phương tham gia vào BCH PCLB của nhà máy. Mặt khác cần có sự phối hợp giữa các chủ hồ trong cùng một lưu vực sông khi chưa có quy trình vận hành liên hồ chứa.
Các ý kiến tham gia hội thảo cũng đều khẳng định cần tăng cường sự phối hợp giữa các bên có liên quan trong vận hành hồ chứa thủy điện, do vậy cần phải xây dựng quy chế phối hợp đồng bộ giữa chủ đầu tư, địa phương và các ban ngành có liên quan; quy chế chia sẻ thông tin giữa các công trình. Đối với việc các chủ hồ đập không chấp hành đúng quy trình vận hành, các cấp phải xây dựng được quy định xử phạt rõ ràng; đồng thời hàng năm phải điều chỉnh quy trình cho phù hợp với thực tế.
Vụ Năng lượng (Bộ Công Thương) nêu ý kiến: Chủ các hồ thủy điện phải chủ động làm việc với cơ quan tư vấn và thủy văn trong việc điều hành xả lũ; đồng thời thông báo với các chủ hồ chứa khác để tất cả các bên cùng phối hợp với địa phương trong việc xả lũ. Đặc biệt thông báo rộng rãi tới công luận và người dân để minh bạch quá trình xả lũ.
Nâng cao chất lượng dự báo mưa lũ
Để chủ động trong việc xả nước, đại diện các nhà máy thủy điện đều cho rằng, Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Trung ương cần có thông tin dự báo sớm để các nhà máy chủ động. Bởi nếu không dự báo được sẽ không biết đỉnh nước nào là đỉnh lớn, đỉnh nào là đỉnh nhỏ dẫn đến lúng túng, khó điều hành. Thứ trưởng Hoàng Quốc Vượng cũng nhận định, Bộ Tài nguyên và Môi trường và các chủ đầu tư hồ chứa thủy điện cũng cần tăng cường các trạm đo quan trắc ở lưu vực sông để dự báo chính xác hơn.
Theo ông Bùi Minh Tăng, muốn dự báo tốt được mưa lũ thì cần có hệ thống quan trắc đo mưa, thủy văn ở hạ và thượng nguồn để đo lượng nước đổ về hồ. Nhưng thực tế, điều này liên quan đến việc đầu tư. Chừng nào chưa có hệ thống quan trắc trên thượng nguồn thì rất khó có thể dự báo được lượng mưa, lũ đổ vào hồ. Đại diện Vụ Khoa học và Công nghệ (Bộ Công Thương) cho biết, sắp tới cơ quan này sẽ làm việc với các cơ quan chức năng của Bộ Tài nguyên và Môi trường về phương án tăng cường mạng lưới các trạm đo trên các lưu vực sông có các công trình thủy điện và sẽ quy định cụ thể đảm bảo dòng chảy tối thiểu…
Thu Hường - Mai Phương