Cách đường quốc lộ 1A đi vào sâu trong núi chừng 50 km, xã Hữu Kiên (Chi Lăng, Lạng Sơn) nằm gọn giữa tầng tầng lớp lớp những ngọn núi cao hùng vỹ, từng đám mây uốn lượn vắt qua sườn núi là địa phương sở hữu nhiều ngựa bạch nhất Việt Nam. Tiếng lục lạc ngựa khua vọng lại cho thấy sắp đến “thiên đường của ngựa bạch”.
Xứ sở của ngựa bạch
Ông Nông Đức Vân, Bí thư Đảng ủy xã Hữu Kiên cho biết, Hữu Kiên có truyền thống nuôi ngựa lâu đời và đặc biệt nổi tiếng với giống ngựa bạch quý. “Có những lúc số lượng ngựa bạch trong xã lên tới 400 con, chiếm gần 1/3 trong tổng số ngựa nơi đây. Còn vào thời điểm cuối năm 2013, thì số lượng ngựa bạch ở xã Hữu Kiên là 340 con”, ông Vân cho biết. Khi chúng tôi hỏi về kỹ năng nhận biết giống ngựa đặc biệt này, ông Vân đã giới thiệu cho chúng tôi tới nhà ông Nguyễn Văn Bờ, một trong những người nuôi ngựa bạch kỳ cựu tại đây.
Ông Bờ bên cạnh đàn ngựa bạch của gia đình. |
Vượt qua hàng cây số đường núi, phải khó khăn lắm chúng tôi mới tìm được đến nhà ông Bờ. Khi nghe chúng tôi bày tỏ mong muốn xem ngựa bạch, ông Bờ nói phải đợi ông đi lùa ngựa về. “Ở đây ngựa tự đi kiếm cái ăn, chúng có thể đi cả tuần, cả tháng mới trở về nhà. Vào mùa gặt thì mới phải chăn thả cẩn thận hơn”, ông Bờ cho biết. Cũng không hiếm trường hợp trong khi lang thang ở các khu đồi núi, ngựa bị ngã hay trượt chân xuống hố, nếu có người phát hiện sớm thì cứu được, nhưng cũng có khi là bỏ mạng vì chấn thương. “Tự sinh tự diệt”, cái lý ở đây là thế. Những chú ngựa nơi này tự quyết định mạng sống của mình giữa vùng đồi núi hoang vu.
Một con ngựa bạch “xịn”, theo những người nuôi ngựa kỳ cựu, thì phải hội tụ đầy đủ các yếu tố: Mắt có màu trắng mây hay còn gọi là mắt mốc, chung quanh có một vòng màu đồng lửa, khi mặt trời đứng bóng, mắt sẽ bị lòa, thậm chí trong đêm, mắt bắt ánh sáng đèn, mắt ngựa đỏ như đốm lửa. Các lỗ tự nhiên (lỗ ở bộ phận sinh dục, mũi, mõm) có màu hồng đỏ, bốn chân có móng sừng, màu cước ánh bạc. Chỉ thiếu một trong những đặc điểm trên thì đã bị loại ra khỏi "đội ngũ" ngựa bạch thuần chủng, lúc ấy chỉ còn được gọi là ngựa kim. Có người còn nói rằng, vào giờ chính Tuất (20 giờ) dùng đèn chuyên dụng soi vào đồng tử ngựa bạch phải chuyển từ hình tròn sang hình dạng chữ nhật nằm ngang mới chính cống là ngựa bạch.
Những chú ngựa bạch, niềm tự hào của người dân xã Hữu Kiên
(Chi Lăng, Lạng Sơn). |
Phải đợi khá lâu chúng tôi mới được chiêm ngưỡng những chú ngựa bạch mà ông Bờ lên núi lùa về. Những chú ngựa này bước đi khá chậm chạp chứ không nhanh nhẹn như chúng tôi hình dung. Ông Bờ cho biết: "Nhìn bọn chúng chậm thế thôi, nhưng khỏe lắm. Giống ngựa quý này tính vốn lì hơn ngựa thường nên bao giờ cũng có cái dáng chậm rãi như thế. Nhiều người tưởng rằng sức ngựa bạch yếu, nhưng không phải vậy. Chúng lành tính nên ít xảy ra ẩu đả, kể cả mùa động đực. Giống ngựa này không phải lo chuyện ăn uống nhiều, cây cỏ gì chúng cũng ăn, đặc biệt là một số loại thảo dược mọc hoang trên núi. Thậm chí, có người bảo tôi ngựa bạch không ăn được cây chuối, nhưng tôi huấn luyện cho mấy con nhà tôi, sau một tuần đã biết ăn chuối băm trộn lẫn cám".
Giống ngựa với bộ lông trắng muốt này ít khi bị dịch bệnh, mùa mưa ăn cỏ đã đành, mùa khô thiếu thức ăn cái nết của con nhà khó mới được dịp bộc lộ. Chúng ngốn cả thân ngô hay vỏ đậu xanh mà vẫn chẳng nề hà, chẳng bị bệnh tật. Tập tính sinh sản của ngựa không lung tung như trâu, bò, chúng không bao giờ phối giống với những con cùng huyết thống, kể cả sau khi bán xa vài năm nó cũng nhận được mặt, mùi của những con cùng chung máu mủ này.
Cái nghề cũng lắm gian truân
Cách nuôi ngựa và “cho ra lò” một chú ngựa bạch thuần chủng rất khó khăn, nhưng những người dân nơi đây có thể nâng tổng số ngựa bạch lên đến hàng trăm con quả cũng là kỳ tài. Cái sự kỳ tài ấy có lẽ nằm ở kinh nghiệm của những người nuôi ngựa. Chính ông Bờ cũng chia sẻ: "Nếu ngựa bạch mẹ với ngựa bạch bố thì không còn gì để nói, chắc chắn ra giống thuần chủng. Nhưng ở đây chúng tôi còn có cách cho ngựa thường sinh ra ngựa bạch". Theo như lời ông Bờ thì phải chọn những con ngựa cái hởi (có màu vàng), ngựa cái kim (màu đen trắng).
Những con ngựa này được chọn riêng ra để nhốt, đến đêm cầm đèn pin soi vào mắt ngựa, nếu thấy đôi mắt ánh đỏ như hòn than cháy thì mới chọn. Sau đó cho chúng phối với ngựa bạch đực thì sẽ sinh ra ngựa bạch. Còn có một "mánh" khác đó là cho ngựa bạch mẹ phối với ngựa đực thường để sinh ra ngựa đực con dù không còn thuộc giống thuần chủng như trước. Đây là "mánh" được nhiều người dân nơi đây sử dụng khi một thời cao ngựa được săn lùng ráo riết nhưng ngựa bạch đực lại vô cùng khan hiếm. Đã có lúc tìm cả xã chỉ được vài chú ngựa bạch đực trưởng thành, còn lại thì toàn ngựa cái. Tình trạng "mất cân bằng giới tính" như vậy đã dẫn tới việc để có giống thuần chủng, chủ ngựa cái phải "đặt gạch" ở những nhà có ngựa bạch đực đến cả tháng.
Mặc dù được chăn thả trong môi trường hoang dã, nhưng những chú ngựa này cũng khá “tình cảm”. Chỉ cần nhìn thấy dáng chủ từ xa, ngửi mùi mồ hôi quen thuộc là chúng hí vang, vung vẩy đuôi rồi rũ rũ bờm và tỏ vẻ mừng vui ra mặt. Dù cùng một đàn nhưng mỗi chú ngựa lại có những nét tính cách riêng, người nuôi ngựa cũng phải nắm rõ tính cách của từng con. Khi đàn ngựa theo ông Bờ về đến nhà, vợ ông đã chuẩn bị sẵn hai rổ trấu. Một rổ trấu chỉ dành riêng cho một con ngựa bạch to khỏe nhất đàn. Rổ còn lại thì cho các con khác. Ban đầu, chúng tôi thắc mắc tại sao lại có sự phân chia không đều, thì chính con ngựa bạch khỏe mạnh đã trả lời cho thắc mắc ấy. Chỉ cần có con nào mon men lại gần rổ trấu thì chú ngựa đực lại hý vang, tung vó đá hậu đuổi đi. Chính vì biết tình cách hung dữ của con ngựa đực nên gia đình ông luôn chuẩn bị hai rổ trấu riêng biệt. “Trong đàn có con ngựa cái đang mang bầu. Chỉ cần dính một cú đá thì chắc sẽ mất luôn lứa ngựa sắp tới”, vợ ông Bờ chia sẻ.
Người dân địa phương cho biết, ở Hữu Kiên có đồi cỏ tốt bời bời, dân cư thưa thớt, nương rẫy ít nên có nghề chăn ngựa được duy trì cha truyền con nối nhiều đời. Trước đây, ngựa bạch chỉ có giá trị ngang ngựa thường, chỉ sử dụng để thồ hàng nhưng giờ đàn ngựa bạch càng trở nên đông đúc vì ngựa bạch có nhiều tác dụng như cao ngựa bạch dùng để chữa bệnh...
Và cứ mỗi một năm rưỡi, mỗi chú ngựa cái lại cho ra một lứa ngựa bạch mới, dù có hội tụ đầy đủ những điều kiện đã nêu ở trên hay không thì giống ngựa bạch này vẫn có giá trị rất cao. Mỗi chú ngựa bạch được dân buôn thu mua từ 40 - 50 triệu tùy theo độ tuổi, cân nặng. Chỉ cần đánh tiếng là có người mua lặn lội vào tận nơi để giao tiền ngay lập tức. Cái quý nhất của nơi đây, như ông Bờ tâm sự, đó là đàn ngựa bạch được nuôi dưỡng một cách tự nhiên nhất, nên tạo ra những chú ngựa bạch hoàn hảo nhất.
Bài và ảnh: Lê Ba