Mới đây, UBND tỉnh Thái Bình đã phê duyệt Quy hoạch chi tiết Khu lưu niệm nhà bác học Lê Quý Đôn, tại xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Khu di tích nằm tại vị trí giao thông thuận lợi, gắn kết với các di tích lịch sử danh thắng khác trên đất Hưng Hà và vùng đồng bằng sông Hồng.
Khu di tích bao gồm từ đường dòng họ Lê, lăng mộ cụ Lê Phú Thứ và hồ Lê Quý. Với các công trình hiện có đều rất nhỏ bé đơn sơ và đang trong tình trạng xuống cấp, sẽ được bảo tồn, tôn tạo. Hệ thống đường xá nhỏ hẹp sẽ được mở rộng, hệ thống phục vụ cho du khách và tổ chức lễ hội sẽ được xây dựng hoàn thiện.
Bên cạnh đó, sẽ có những công trình được xây mới. Cụ thể, sẽ xây dựng thêm nhà thờ cụ Phúc Lý (ông nội Lê Quý Đôn) ở bên cạnh từ đường, với sự góp sức của dòng họ Lê; đồng thời mở thông không gian khu từ đường ra hồ Lê Quý thành một thể thống nhất. Hồ được tôn tạo bằng hệ thống kè đá có hệ thống cây xanh xung quanh. Trên đảo nhỏ giữa hồ sẽ khôi phục ngôi nhà xưa nơi Lê Quý Đôn về quê viết sách, ngâm thơ, vẽ tranh... Miếu bà tổ cô (cô ruột Lê Quý Đôn) bên hồ cũng được bảo tồn, tôn tạo. Lăng mộ cụ Lê Phúc Thứ cũng sẽ được sửa sang.
Cạnh đó xây dựng ngôi nhà thờ cụ. Nhà xây dựng ba gian, giữa là ban thờ, hai bên là nơi tiếp khách, soạn lễ và xem thẻ (Lê Phúc Thứ để lại trên một trăm thẻ bói được người dân khắp nơi chiêm nghiệm và ngưỡng mộ). Tại đây cũng xây dựng một quán nghỉ chân cho du khách mỗi lần tới thăm viếng mộ cụ. Tất cả các công trình đều làm theo kiến trúc truyền thống.
Khu lưu niệm Lê Quý Đôn được xây dựng trên con đường liên thôn nối từ Khu di tích và từ bến sông Hồng vào Khu trung tâm xã Độc Lập. Khu lưu niệm là nơi thờ cúng tưởng niệm và thể hiện được phần nào thân thế sự nghiệp vĩ đại của nhà bác học Lê Quý Đôn.
Từ đường liên thôn, qua trục hành lễ lát đá, có trang trí hoa văn, du khách tới sân lễ hội có sức chứa tới trên năm ngàn người. Đây là nơi hàng năm tổ chức lễ hội nhân kỷ niệm ngày sinh, ngày mất và những sự kiện phục vụ du khách. Tại đây có sân khấu lớn cũng có thể tổ chức biểu diễn ca múa nhạc kịch, nói chuyện... về nhà bác học, phía bắc sân lễ hội là tượng đồng và đền thờ nhà bác học Lê Quý Đôn
Đền có mặt bằng hình chữ công (工) phía trước có tả vu hữu vu để soạn lễ, trưng bày các hình ảnh, hiện vật và các tác phẩm của nhà bác học hiện còn lưu giữ được. Các công trình đều được xây dựng theo kiến trúc truyền thống với nhiều họa tiết hoa văn thời Lê. Xung quanh đền xây dựng nhiều sự kiện mô tả cuộc đời nhà bác học từ lúc thiếu thời tới lúc trưởng thành làm quan, đi sứ...
Tại đây cũng sẽ có Khu đố chữ, tái tạo lại một số hình ảnh về trò chơi đố chữ của Lê Quý Đôn với bạn bè thuở nhỏ. Với các tư thế đứng thẳng dang thẳng hai tay thành chữ thập (十). Đứng thẳng buông hai tay ra hai bên thành chữ Tiểu (小).Nằm ngửa dang hai chân hay thành chữ đại (大), và đứng thẳng dậy vẫn giữ nguyên tư thế cũ mà mãi bọn trẻ mới hiểu được đó là chữ Thái (太) vì có dấu chấm ở dưới...
Đặc biệt, bài thơ “Rắn” nổi tiếng của Lê Quý Đôn sẽ được mô tả bằng vườn rắn. Trong vườn có đủ các loại rắn làm bằng Compuzit đặt trên bãi cỏ xanh: Liu điu, thẹn đèn, hổ lửa, mai gấm, rắn ráo, thằn lằn, hổ trâu, hổ mang...
Cũng trong khu di tích, sẽ có từng khu riêng về cuộc đời, sự nghiệp của Lê Quý Đôn. Khu quê ngoại sẽ tái tạo lại cảnh quan nhà ông ngoại Lê Quý Đôn (cụ Trương Nguyên Lượng làm quan đến tước Hầu), người có ảnh hưởng lớn tới sự nghiệp của Lê Quý Đôn. Đây cũng là nơi Lê Quý Đôn trút hơi thở cuối cùng tại huyện Duy Tiên tỉnh Hà Nam.
Khu trường thi sẽ tái tạo lại hình ảnh của trường thi xưa mà Lê Quý Đôn cùng các sĩ tử đến thi để du khách hiểu được phần nào việc tổ chức thi cử xưa của nền giáo dục Việt Nam xưa. Khách tới tham quan thấy được những lều chõng, những chòi gác canh thi và tiếng quan trường khuyến cáo sĩ tử đâu đó còn vang vọng......... : “Ân oán được trả lại cho sự công bằng của tạo hóa”.
Khu sự nghiệp quan trường là khu mô tả cuộc đời làm quan của Lê Quý Đôn. Với khả năng làm việc phi thường của mình ông đã làm được biết bao công việc cho non sông, đất nước. Từ những công việc ở Hàn Lâm Viên, viết sách đến làm quan liêm phóng dẹp bọn tham nhũng ở Sơn Nam đầy khó khăn trắc trở ông đều hoàn thành xuất sắc. Và rồi ông lại được chuyển sang nghiệp võ, ông cùng các đạo quân ở Tuyên Quang, Hưng Hóa đánh dẹp quân nổi loạn của Hoàng Công Chất, theo Trịnh Doanh đánh dẹp quân Hẻo ở Sơn Tây, Thái Nguyên... thắng trận trở về ông viết bảy mươi chín khoản nói về chức trách của Tư binh phiên trong đó ông nói rõ về việc kết hợp đánh dẹp với thu phục, thưởng phạt công minh và việc luyện quân lính, chính sách yên dân...
Khu đồi thấp sau đền trồng nhiều cây làm phong và cây lá thế tựa. Đường dạo len lỏi trên đồi núi tả cuộc đi sứ gian nan của đoàn sứ bộ Việt Nam mà Lê Quý Đôn là phó sứ được các sứ thân Trung Quốc, Triều Tiên ca ngợi ông là “Đệ nhất nhân vật của nước Nam”... .
Đến khu di tích các du khách còn được tham gia làm ruộng cày, cuốc, gieo mạ, cấy, gặt... hoặc ngắm nhìn Khu ruộng lúa xanh tốt để tưởng nhớ tới công lao to lớn mà nhà bác học đã nghiên cứu sáng tạo ra hàng trăm loại lúa mà đời nay phải ngưỡng mộ.
Hy vọng rằng với sự đầu tư thích đáng của nhà nước, sự nỗ lực của chính quyền và nhân dân địa phương của con cháu dòng họ Lê khắp miền đất nước, vùng đất thiêng xưa ở thôn Phú Thới Xã Độc Lập sẽ được đánh thức bởi du khách khắp nơi sẽ về đây để chiêm ngưỡng lại một ngôi sao sáng chói trong lịch sử văn hóa nước nhà...
KTS Nguyễn Thế Khải