Vấn nạn trùng tu, tôn tạo di tích “quá đà”, tình trạng xâm hại tại một số di tích quốc gia trong thời gian gần đây đang làm dư luận bức xúc. Theo các nhà khoa học, chuyên gia về di tích, ba nguy cơ lớn nhất đối với di sản văn hóa hiện nay là: tôn tạo quá đà, xây dựng cơ bản hóa công tác trùng tu, tôn tạo di tích; làm kinh tế bằng di sản hay du lịch hóa di tích.
|
Lực lượng chức năng đang lập biên bản vụ đổ trộm bùn thải xuống Vịnh Hạ Long ngày 21/11. Ảnh: Nguyễn Hoàng |
Có thể nói, cái đáng lo nhất hiện nay là công tác trùng tu, bảo tồn di tích đang hết sức tùy tiện. Cách làm như hiện nay đang làm mất đi giá trị khoa học hàn lâm của di tích. KTS Lê Thành Vinh, Giám đốc Viện Bảo tồn Di tích cho biết, bên cạnh một số dự án trùng tu, tôn tạo được đánh giá cao trong thời gian qua như khu Thái học ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội), thì cũng có rất nhiều di tích bị sai lệch, thay đổi và mất mát giá trị do tôn tạo, trùng tu tùy tiện như khu di tích Lam Kinh (Thanh Hóa) - công trình duy nhất còn lại của thời Lê Sơ, đình Kim Liên, chùa Trấn Quốc, hay thành nhà Mạc thành “lò gạch”.
Hẳn nhiều người còn nhớ, tháng 9 vừa qua, UNESCO đã cảnh báo việc tước danh hiệu của hai di sản thế giới tại Việt Nam là Cố đô Huế và vịnh Hạ Long do hai di sản này bị xâm hại. Theo Cục Di sản Văn hóa, thực chất của vấn đề chỉ ở mức UNESCO khuyến nghị Việt Nam là cần tăng cường các biện pháp để chống sự xâm hại hai di sản nói trên, đồng thời giải quyết hài hòa giữa việc bảo tồn giá trị gốc với việc khai thác giá trị di sản thế giới nói trên phục vụ phát triển du lịch. Đáng chú ý, trong cảnh báo của UNESCO có đề cập các vấn đề liên quan đến bảo tồn tính toàn vẹn của hai di sản nêu trên. Với vịnh Hạ Long, phải đánh giá tác động của các dự án phát triển kinh tế, tình trạng đổ đất lấp biển, đánh bắt nuôi trồng thủy sản... ảnh hưởng như thế nào đối với không gian đặc thù của di sản.
Thật buồn, sau sự cảnh báo của UNESCO, vịnh Hạ Long vẫn tiếp tục bị xâm hại. Mới đây nhất, ngày 21/11, lực lượng kiểm tra liên ngành TP Hạ Long đã bắt quả tang 2 tàu trọng tải lớn mang số hiệu HP 2338 và HP 3695 lén đổ bùn thải tại khu vực hòn Bái Đông thuộc vùng lõi vịnh Hạ Long. Theo Ban Quản lý vịnh Hạ Long, lượng bùn thải mà hai tàu đã xả xuống vịnh lên tới gần 300 m³. Không chỉ đứng trước nguy cơ bị biến thành nơi xả bùn thải, đất thải, mà theo khảo sát của các cơ quan khoa học về môi trường thì từ nhiều năm nay, vịnh Hạ Long còn bị đầu độc bởi nguồn dầu thải và nước thải của các nhà hàng, khu du lịch ở TP Hạ Long. Vùng nước mặt của vịnh Hạ Long đang bị ô nhiễm dầu - mỡ khoáng hàm lượng khá cao. Riêng khu vực cảng Cái Lân có hàm lượng dầu trong nước biển gấp 18 lần tiêu chuẩn cho phép. Ít nhất 1/3 diện tích mặt vịnh thường xuyên có hàm lượng dầu từ 1 đến 1,73mg/l. Rõ ràng, việc di sản này đã bị khai thác quá đà, phát triển quá nóng nhiều dự án kinh tế gần vịnh, dẫn tới cảnh quan và môi trường của di sản bị ảnh hưởng nghiêm trọng; đặt ra câu hỏi về trách nhiệm cũng như tầm nhìn của lãnh đạo địa phương đối với di sản văn hóa.
Bảo tồn di tích được hiểu cần đảm bảo hai yếu tố là giữ gìn và phát huy giá trị của di tích. Có nghĩa, ngoài việc gìn giữ, bảo quản tốt di tích, cần phải biết khai thác giá trị của di tích, thu được lợi nhuận từ di tích. Nếu không gìn giữ tốt thì không phát huy được giá trị di tích. Ngược lại nếu không phát triển dịch vụ ở di tích, thì sẽ không có nguồn kinh phí để phục vụ công tác tu bổ. Tuy nhiên, việc giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa bảo tồn và khai thác giá trị di tích đang là bài toán khó. Những vướng mắc về cơ chế, cụ thể là cho phép phát triển các dịch vụ phù hợp tại di tích đang là vấn đề cần được giải đáp, nhất là trong bối cảnh nguồn kinh phí nhà nước phục vụ cho công tác trùng tu, tôn tạo di tích có hạn.
Kết quả cuộc thăm dò dư luận của cơ quan quản lý văn hóa mới đây cho thấy, rất nhiều ý kiến đồng tình với quan điểm “lấy di tích nuôi di tích” thông qua các hoạt động du lịch. Vấn đề đặt ra, việc bảo tồn giá trị di sản văn hóa cần đồng hành với hoạt động phát triển du lịch, có sự tham gia của các thành phần kinh tế và cộng đồng xã hội, dưới sự giám sát chặt chẽ của chính quyền, của cơ quan quản lý văn hóa. Nếu chỉ bảo tồn mà không chú ý tới khai thác sẽ gây lãng phí tài nguyên, hạn chế việc phát huy giá trị của di tích. Còn nếu chỉ khai thác, mà không chú ý bảo tồn thì sẽ gây hủy hoại di tích, hủy hoại môi trường và nguồn tài nguyên di tích sẽ bị cạn kiệt.
Yến Nhi