Vựa lúa Đồng bằng sông Cửu Long: Đối mặt nguy cơ "kép"

Đồng bằng sông Cửu Long - đang phải đối mặt với viễn cảnh vựa lúa… không còn lúa, đất đồng bằng không còn phù sa, nước mặn xâm nhập ngày càng sâu vào đất liền vì biến đổi khí hậu và thủy điện từ thượng nguồn sông Mekong.

Từ biến đổi khí hậu

Việt Nam là quốc gia xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới và đồng bằng sông Cửu Long là nơi sản xuất lúa gạo hàng đầu. Tuy nhiên, lợi thế nông nghiệp này có thể sẽ không còn trong một ngày không xa. Số liệu khí tượng thủy văn và các kết quả đánh giá tính dễ bị tổn thương của Bộ Tài nguyên Môi trường, Đại học Chulalongkorn (Thái Lan), Đại học Cần Thơ, Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, Ngân hàng Thế giới đã cảnh báo rõ ảnh hưởng của biến đổi khí hậu tới đồng bằng sông Cửu Long là rất nghiêm trọng.


Theo số liệu ghi nhận của Đại học Cần Thơ, trong quá khứ, lưu lượng nước thấp nhất vào mùa khô của sông Cửu Long là 2.500 m3/s thì hiện nay chỉ còn khoảng 1.600 m3/s. Điều này khiến việc rửa mặn tự nhiên giảm và độ mặn tăng, gây trở ngại cho sản xuất nông nghiệp, thủy sản cũng như việc cung cấp nước sạch và ảnh hưởng đến sản xuất công nghiệp, dịch vụ. Kết quả nghiên cứu mô hình dự báo ngập của Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam và Đại học Cần Thơ cho thấy, vào các tháng 9 - 10, mực nước tại Cần Thơ có thể tăng 50 cm nếu mực nước biển dâng thêm 30 cm, và tăng 1,2 m nếu mực nước biển dâng thêm 100 cm. Cần Thơ là trung tâm của đồng bằng sông Cửu Long và khu vực này được chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó biến đổi khí hậu đánh giá là vùng dễ bị tác động nặng nề của bão và gió lốc do nằm trên địa hình bằng phẳng.

Theo nghiên cứu về biến đổi khí hậu của Ngân hàng Thế giới thì nhiệt độ của Cần Thơ đến năm 2070 sẽ tăng khoảng 2,5 độ C so với năm 1970. Lượng mưa có thể chỉ gia tăng nhẹ nhưng thay đổi sâu sắc như mưa sẽ tập trung trong thời gian ngắn hơn và khô hạn sẽ kéo dài hơn, ảnh hưởng bất lợi đến ngập lụt đô thị và sản xuất nông nghiệp.


Theo Giám đốc Trung tâm Quan trắc môi trường tài nguyên Cần Thơ, ông Kỷ Quang Vinh: Qua các kịch bản ngập sâu từ các đơn vị nghiên cứu nói trên, mức độ ảnh hưởng đến sản xuất lúa vào năm 2050 như sau: Vụ đông - xuân giảm sản lượng từ 50,7 - 100%; vụ hè - thu giảm sản lượng từ 6% đến 71%; vụ thu - đông giảm sản lượng 100%. Không chỉ thế, cây ăn trái và nghề nuôi thủy sản nếu không bao đê sẽ bị ngập hoàn toàn. Thậm chí, nếu có đê cao 1,2 m so với mặt đất tại chỗ thì có hơn 60% diện tích ao bị ngập; ao có đê bao cao 1,5 m thì diện tích bị ngập là dưới 20%. Điều đáng lo này sẽ đến rõ hơn vào năm 2020 - 2050.

Số liệu thực tế đã thống kê và số liệu mô hình dự báo đều cho thấy nhiệt độ trung bình của đồng bằng sông Cửu Long tăng cao trong quá khứ, hiện tại và tương lai. Nó đồng nghĩa với nhiệt độ, độ ẩm, nước, đất và mọi vật dụng có liên quan không khí sẽ bị tăng theo làm gia tăng sức ép về nhiệt đối với cơ thể con người. Các bệnh nhiệt đới, bệnh truyền nhiễm thông thường tăng rất nhanh. Còn những lĩnh vực liên quan khác như năng lượng, giao thông vận tải, công nghiệp, xây dựng, du lịch, thương mại... chi phí sẽ tăng thêm cho việc làm mát, thông gió, bảo quản và vận hành thiết bị, phương tiện, sức bền vật liệu. Điều này tạo một sức ép rất lớn cho vựa lúa của cả nước và an ninh lương thực quốc gia.

Đến thủy điện

Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, thành viên nhóm Dự án quốc tế nghiên cứu sông Mekong cho rằng có ba nguyên nhân sẽ khiến câu chuyện dân sinh và môi trường ở đồng bằng sông Cửu Long bị đe dọa: Sai lầm quy hoạch, biến đổi khí hậu và thủy điện trên dòng Mekong. “Chúng ta nói tới phát triển kinh tế, nói tới bảo vệ môi trường nhưng tôi cho rằng câu chuyện lớn nhất chính là vựa lúa cả nước mà đói thì cả nước sẽ đói. Sai lầm về quy hoạch có thể khắc phục ngay bằng chính sách, biến đổi khí hậu có thể thích nghi từ từ bằng các mô hình phù hợp còn thủy điện trên sông Mekong thì Việt Nam phải lên tiếng phản đối cùng các nước ở hạ nguồn, các tổ chức bảo vệ môi trường trong nước và quốc tế ngay từ bây giờ" - Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện nói.

Bà Ngụy Thị Khanh, Giám đốc Trung tâm phát triển sáng tạo xanh cho biết: Sông Mekong bắt nguồn từ Tây Tạng (Trung Quốc) chảy qua Myanma, Lào, Thái Lan, Campuchia, Việt Nam trước khi đổ ra biển, hiện nay trên dòng sông này đang có 7 đập thủy điện lớn đã xây và 31 đập thủy điện khác sắp được xây. Khi toàn bộ đập thủy điện này thành hình thì không chỉ nhiều loài cá sinh sản ngược dòng bị tuyệt chủng mà sản lượng lúa cũng giảm nhanh chóng cùng với việc hệ sinh thái biến đổi tiêu cực.

Đồng tình với ý kiến này, Giám đốc Vườn Quốc gia Tràm Chim Nguyễn Văn Hùng cho biết: Suốt 25 năm công tác tại vườn, lần đầu tiên ông chứng kiến sự bất thường về lượng nước lưu chuyển và tốc độ lên xuống của dòng nước trong năm 2014. “Bằng kinh nghiệm cá nhân tôi thấy sản lượng cá ở đây so với ngày đầu tôi về công tác đã giảm 90%. Cá giảm thì chim ăn cá cũng giảm và cả những hệ sinh thái gắn với nước cũng suy thoái và chỉ có người dân là bị ảnh hưởng"- ông Nguyễn Văn Hùng nói.

Giám đốc Nguyễn Văn Hùng cũng bày tỏ: "Hệ sinh thái đồng bằng sông Cửu Long cần có nước đều đặn để phát triển, nước về chậm 1 - 2 ngày cũng đã xuất hiện các biến đổi. Giờ có thêm thủy điện thượng nguồn tôi lo nông dân sẽ điêu đứng, các loài chim, cá, thú quý hiếm sẽ tuyệt diệt".

Mai Quốc Ấn