Từ những thử nghiệm đầu tiên đến siêu tên lửa Sarmat hiện đại, cuộc đối đầu hạt nhân giữa hai siêu cường phản ánh sự phát triển của khoa học quân sự và tham vọng chiến lược toàn cầu (trong ảnh: Một cuộc thử nghiệm hạt nhân do Mỹ tiến hành tại đảo san hô Enewetak, Quần đảo Marshall, vào ngày 1/11/1952). Ảnh: Liên hợp quốc (news.un.org)
95% lực lượng hạt nhân Nga được trang bị vũ khí hiện đại. Đây là tỷ lệ cao nhất trong số các cường quốc hạt nhân thế giới, Tổng thống Nga Vladimir Putin phát biểu tại một cuộc họp về chương trình vũ khí nhà nước hồi tháng 6. Đến giữa năm 2025, tuổi thọ trung bình của các phương tiện vận chuyển chiến lược của Nga trong nhiệm vụ chiến đấu là 16 năm, so với hơn 22 năm của Mỹ. Tuy nhiên, trước đây suốt 80 năm, Mỹ mới là cường quốc hạt nhân hàng đầu thế giới. Và rồi Liên Xô đã làm cách nào để vượt lên trong cuộc cạnh tranh công nghệ hạt nhân?
Báo Pravda (Sự thật) viết trong số ra ngày 22/6/1941: "gần đây một tòa nhà hai tầng giống như một cung thiên văn đã mọc lên trên khuôn viên Viện Vật lý thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô. Cấu trúc hình chữ nhật này có mái vòm. Đây là phòng thí nghiệm cyclotron mạnh đầu tiên của Liên Xô để phân hạch hạt nhân". Song sự kiện Đức tấn công Liên Xô ngày hôm đó đã làm lu mờ tin này.
Công trình chế tạo máy gia tốc cyclotron của Viện Vật lý kỹ thuật (LPhTI), do nhà vật lý Abram Alikhanov thiết kế, bắt đầu vào năm 1936 dưới sự giám sát của viện sĩ tương lai Igor Kurchatov. Một năm sau, máy gia tốc được đưa vào hoạt động tại Viện Radium - viện đầu tiên ở Liên Xô và châu Âu. Đường kính của máy lớn gấp chín lần so với cỗ máy gia tốc cyclotron đầu tiên trên thế giới, được các nhà vật lý người Mỹ Ernest Lawrence và Stanley Livingston thiết kế vào năm 1930. Thiết bị này đã giúp thu được plutonium.
Nhưng vào ngày 23/6/1941, công trình vật lý hạt nhân tại LPhTI đã bị đình trệ. Đoàn Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học tập trung mọi nỗ lực vào các vấn đề quốc phòng thiết thực. Tòa nhà cyclotron được chuyển đổi thành doanh trại, và một trạm phòng không được đặt trên mái nhà. Một số nhà khoa học sơ tán đến Kazan, những người khác ra mặt trận. Nhà vật lý, nhà sáng chế, nhà bác học Kurchatov đến Crimea để thử nghiệm phương pháp khử từ tàu thuyền, nhằm bảo vệ chúng khỏi mìn của Đức.
Nhà vật lý hạt nhân, một trong những cha đẻ của Viện nghiên cứu hạt nhân Dubna sau này Georgy Flerov cũng ra mặt trận, được huấn luyện để trở thành kỹ thuật viên bảo dưỡng máy bay ném bom Pe-2. Trong thời gian rảnh rỗi, ông đến thư viện của Đại học Voronezh để đọc các tạp chí khoa học từ Mỹ và Anh. Nhà khoa học này phát hiện đến mùa thu năm 1941, các bài báo về vấn đề nguyên tử đã biến mất khỏi thư viện, từ đó ông suy ra rằng, phương Tây đang trong giai đoạn phát triển bom nguyên tử. "Đây là bằng chứng rõ ràng nhất cho thấy công việc đang diễn ra khẩn trương ở nước ngoài", ông viết cho Sergei Kaftanov, Toàn quyền về Khoa học của Ủy ban Quốc phòng Nhà nước (GKO).
Bức thư không được hồi đáp, nhưng Kaftanov đã đưa bức thư của Flerov cho Lavrenty Beria, phó Chủ tịch Ủy ban Quốc phòng Nhà nước và người đứng đầu Bộ Dân uỷ nội vụ Liên Xô (NKVD), và ông này đã chỉ đạo tình báo nước ngoài thu thập thông tin. Từ năm 1939, Beria luôn tập trung vào việc phát triển vũ khí nguyên tử. Đầu năm 1940, ông đề xuất với Stalin bắt đầu nghiên cứu vũ khí nguyên tử, nhưng không nhận được phản hồi. NKVD tiếp tục thu thập thông tin tình báo—ví dụ, về cách người Anh và người Mỹ tiến hành nghiên cứu bí mật, cách người Đức buôn lậu uranium khai thác ở Tiệp Khắc, và cách Mỹ khai thác nó ở châu Phi. Trong một báo cáo của NKVD tháng 3 năm 1942, Stalin đã được thông báo về các động thái ở nước ngoài.
Tháng 5/1942, Beria đã yêu cầu Viện Hàn lâm Khoa học cho ý kiến về tính khả thi của việc chế tạo bom nguyên tử. Vasily Khlopin, người thay thế Vladimir Vernadsky làm giám đốc Viện Radium, đã đưa ra một đánh giá thận trọng. Nhưng ông cũng lưu ý đến sự im lặng liên quan đến nghiên cứu hạt nhân ở nước ngoài.
Việc chính thức khởi động Dự án Manhattan vào tháng 8/1942 đã buộc ban lãnh đạo phải hành động: sáu tuần sau, Ủy ban Quốc phòng Nhà nước (GKO) đã ra lệnh cho Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô tiếp tục nghiên cứu hạt nhân, và vào tháng 2/1943, Viện đã ra lệnh bắt đầu công việc thực tế về việc chế tạo bom nguyên tử. Phó Chủ tịch GKO, Vyacheslav Molotov, trở thành giám sát viên của dự án, và Kurchatov, người đứng đầu Phòng thí nghiệm đặc biệt số 2 của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, trở thành giám đốc dự án.
Kurchatov quyết định chuyển máy gia tốc cyclotron từ Leningrad về phòng thí nghiệm Moskva vì không thể kịp chế tạo máy mới trong thời hạn 16 tháng được giao. Các nhà khoa học đã phải đối mặt với một hành trình nguy hiểm, bay ở độ cao thấp và dưới hỏa lực địch để đưa máy về. Các bộ phận của máy gia tốc cyclotron đã được chôn trong sân của viện trong những ngày đầu của chiến tranh. Việc vận chuyển thiết bị bắt đầu vào mùa xuân năm 1943, dọc theo tuyến đường sắt ôm lấy Hồ Ladoga nơi hỏa lực bắn phá của Đức rất mạnh. Máy gia tốc cyclotron của Phòng thí nghiệm số 2 bắt đầu hoạt động vào năm 1944. Nó được sử dụng để phát triển các phương pháp phân tách đồng vị urani và máy đếm neutron cho các vụ thử bom nguyên tử.
Vào tháng 7/1945, tại Hội nghị Potsdam, Tổng thống Harry Truman đã khoe với Stalin rằng Mỹ hiện sở hữu một loại vũ khí mới có "sức mạnh hủy diệt phi thường". Nhà lãnh đạo Liên Xô lắng nghe, mỉm cười lịch sự, nhưng không phản ứng gì.
Trên thực tế, nhờ tình báo Liên Xô, chỉ 12 ngày sau khi Mỹ lắp ráp quả bom đầu tiên, một bản mô tả thiết kế của nó đã được nằm ở Moskva, giám đốc tình báo Pavel Sudoplatov nhớ lại. Nhưng chỉ dữ liệu thôi là chưa đủ - việc chế tạo bom vẫn cần nhiều năm nghiên cứu, và họ quyết định đẩy nhanh tiến độ.
Quyết tâm Nga
Joseph Stalin đã ra lệnh cho đến năm 1948 phải chế tạo được bom. Chiến tranh kết thúc đã giải phóng nguồn lực. Việc xây dựng một số dự án lớn sản xuất, phân tách, làm giàu uranium được bắt đầu đồng thời. Chỉ đến cuối năm 1947, Bộ trưởng Ngoại giao Molotov đã tuyên bố rằng bom nguyên tử "đã không còn là bí mật". Giới khoa học Mỹ cho rằng đây chỉ là lời nói suông và tin rằng người Nga sẽ không thể làm chủ vũ khí nguyên tử trước năm 1952.
Uranium thu được từ Đức đã giúp Nga tiết kiệm được cả năm, Viện sĩ Khariton kể lại. Nhưng vụ phóng bom “Annushka” đã chậm tám tháng so với kế hoạch, điều này khiến Beria và Vannikov không hài lòng. Một trong những người quản lý tổ chức lắp ráp đã bị tù vì để xảy ra lỗi lắp đặt thiết bị.
Sai lầm thì phải trả giá, song thành tích thì được thưởng lớn. Người sáng kiến ra phương pháp sản xuất plutonium, cô lập uranium-235, tạo ra thiết kế bom nguyên tử, hoặc sử dụng năng lượng hạt nhân trong sản xuất điện và vận tải, nhận được 1 triệu ruble, danh hiệu Anh hùng Lao động Xã hội Chủ nghĩa, Giải thưởng Stalin, một căn nhà nghỉ ngoại ô và một chiếc xe ô tô.
Cân bằng hạt nhân
Trong khi Liên Xô đang đuổi theo Mỹ trong phát triển bom hạt nhân, Mỹ cân nhắc những mục tiêu của Liên Xô để ném bom theo kế hoạch "Totality" - 30 quả bom hạt nhân sẽ được ném xuống Liên Xô. Kế hoạch "Charioteer" năm 1948 dự kiến thả 200 quả bom hạt nhân, còn kế hoạch "Dropshot" năm 1949 dự kiến thả 300 quả.
Liên Xô cũng lên kế hoạch phát triển năng lượng hạt nhân hòa bình. Ngay từ năm 1908 phóng xạ đã được nhà bác học Vernadsky hình dung là một nguồn năng lượng mới, mạnh mẽ. Năm 1954, Liên Xô khánh thành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên trên thế giới, Nhà máy Điện Hạt nhân Obninsk. Bốn năm sau, nhà máy điện hạt nhân thương mại đầu tiên trên thế giới, Nhà máy Điện Hạt nhân Siberia, bắt đầu hoạt động. Mãi bốn năm sau nữa Mỹ mới có thể khánh thành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên.
Nguồn Quốc phòng
Năm 1972, Liên Xô là nước đầu tiên phát triển hệ thống tên lửa chiến lược di động, và năm 1987, họ triển khai hệ thống tên lửa đường sắt chiến đấu đầu tiên trên thế giới. Đỉnh cao trong công trình thiết kế của anh em nhà Utkin và nhóm nghiên cứu tại Cục Thiết kế Yuzhnoye ở Dnipropetrovsk là tên lửa hạt nhân mạnh nhất thế giới, được người Mỹ đặt biệt danh là "Satan".
SS-18 Satan (tên gọi theo hiệp ước quốc tế là RS-20V "Voevod") được phiên chế chiến đấu năm 1988, đánh dấu chiến thắng của Liên Xô trong cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân.
Ưu điểm chính của Satan là khả năng phóng tức thời, sẵn sàng chiến đấu liên tục và trọng lượng phóng lớn. Nó mang theo 10 đầu đạn có thể nhắm mục tiêu độc lập và 40 đầu đạn mồi khác với tầm bắn hơn 11.000 km, có khả năng xuyên qua đám mây nổ hạt nhân, tiếp cận mục tiêu từ phía Đông, phía Tây và qua Bắc Cực. Nó không thể bị đánh chặn, và chính sự ra đời của Satan đã khiến hệ thống phòng thủ tên lửa của Mỹ trở nên vô nghĩa.
Nhưng chỉ ít lâu Satan bị loại bỏ, đây là điều kiện chính của Mỹ trong các cuộc đàm phán giải trừ vũ khí hạt nhân. Mikhail Gorbachev và Boris Yeltsin sẽ nhất trí. Năm 1990, Nga sở hữu 308 Satan, chiếm một phần ba tiềm năng chiến lược của mình, đến năm 2000, con số này đã giảm xuống còn 180, 48 tên lửa vào năm 2015 và hiện nay còn 34.
Hầu như không có tổng thống Mỹ nào mà không liên tục kêu gọi Nga giải trừ vũ khí hạt nhân. Nhưng vì Tổng thống Putin xác định đây là lợi thế cạnh tranh của Nga nên Nga luôn tiếp tục các chương trình phát triển của mình.
Tuổi trung bình của các tàu sân bay hạt nhân chiến lược của Nga đang trực chiến là 16 vào đầu năm 2025, trong khi ở Mỹ là hơn 21 tuổi, theo tính toán dựa trên dữ liệu từ Bản tin các nhà khoa học nguyên tử. Cùng với các đầu đạn chưa triển khai, kho vũ khí chiến lược hai bên là 2.822 và 3.508 đầu đạn, và khoảng cách tuổi giữa tất cả các phương tiện phóng thậm chí còn lớn hơn: 18 năm so với 32 năm.
Trong số các vũ khí mới nhất, tổng thống Nga đã đề cập đến ICBM hạng nặng RS-28 Sarmat. Nó được dự định thay thế tên lửa Satan thời Liên Xô và được triển khai trong các hầm chứa, công tác chuẩn bị cho việc này hiện đang được tiến hành. Việc phát triển hệ thống bắt đầu vào năm 2013. Giống như RS-20V, việc bảo trì được thực hiện bởi Trung tâm Nghiên cứu Nhà nước Makeyev, trong khi việc sản xuất tập trung tại nhà máy Krasmash (cả hai đều thuộc Roscosmos). Các lợi thế bổ sung bao gồm tầm bắn tăng (18.000 km), khả năng phòng thủ được cải thiện, số lượng mồi bẫy lớn hơn và khả năng trang bị đầu đạn siêu thanh.
Năm 1988, chi tiêu quốc phòng của Liên Xô là 15% GDP, trong khi ở Mỹ là 6%. Trong khi theo giá cố định, quy mô quốc phòng của Nga nhỏ hơn 2,8 lần so với Mỹ, theo dữ liệu từ Viện Nghiên cứu Hòa bình Quốc tế Stockholm (SIPRI), mặc dù dân số Liên Xô khi đó đông hơn. Điều này có nghĩa là cứ 3 đô la chi tiêu quân sự, Liên Xô chỉ có thể chi trả 1 đô la chi tiêu quốc phòng mà vẫn có thể răn đe kẻ thù. Ngày nay, sự khác biệt thậm chí còn lớn hơn. Năm 2024, chi tiêu quốc phòng của Mỹ ước tính đạt 997 tỷ đô la, trong khi của Nga là 149 tỷ đô la, tức là ít hơn gần bảy lần.
Kho vũ khí hạt nhân của Nga và Mỹ
Kho vũ khí chiến lược của Nga bao gồm 2.832 đầu đạn, trong đó 1.718 đầu đạn được triển khai trên các tàu sân bay. Khoảng 878 đầu đạn trong số này được mang theo bởi tên lửa đạn đạo đặt trên silo và các hệ thống di động, 640 đầu đạn khác được trang bị trên tàu ngầm và khoảng 200 đầu đạn được trang bị trên máy bay ném bom hạng nặng, theo ước tính của Cục Hàng không Liên bang trong Bản tin của các Nhà khoa học Nguyên tử tính đến đầu năm 2025. Mỹ có 3.508 đầu đạn trên các nền tảng phóng chiến lược, bao gồm 1.670 đầu đạn đang hoạt động. Phần lớn kho vũ khí hạt nhân được đặt trên tàu ngầm: 1.920 trong số 3.508 đầu đạn (55%) đặt trên 280 tên lửa Trident II trên 14 tàu ngầm hạt nhân lớp Ohio. 800 đầu đạn khác được triển khai trong các hầm chứa và 788 đầu đạn được triển khai trên máy bay ném bom chiến lược.