Vì thế, chẳng cuộc vui, ngày hội nào của người Thái có thể vắng bóng những điệu xòe, dù là ngày vui nhỏ của mỗi gia đình hay lễ lớn của cả bản làng, bởi "Anh không xòe thì hoa héo đi/ Em không xòe trời xuân qua đi...".
Với người Thái vùng Tây Bắc, múa xòe như một phần cuộc sống, như cơm ăn, nước uống hằng ngày của họ. Đặc biệt, những dịp lễ, Tết hay trong ngày vui của dòng họ, gia đình, của bản làng, nhất là khi nhà đón khách quý…, đều không thể thiếu những điệu xòe.
Nghệ thuật "Xòe khăn", một trong 6 điệu xòe cổ được cộng đồng dân tộc Thái huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái trình diễn. Ảnh: Xuân Tiến/TTXVN
Vào đây anh, múa xòe cùng em…
Những ngày đầu Xuân năm mới, tại bản Chao Hạ, xã Nghĩa Lợi, trung tâm cánh đồng Mường Lò (thị xã Nghĩa Lộ, tỉnh Yên Bái), ngay từ xa, tiếng cồng chiêng rộn rã từ phía nhà văn hóa thôn đã vọng lại, bản trên, bản dưới đầy ắp tiếng cười đùa, tiếng chào hỏi, lời chúc mừng năm mới. Chúc nhau năm mới có sức khỏe, nhiều niềm vui, có gạo thóc đầy bồ, gà lợn đầy chuồng… Sân nhà văn hóa, nơi diễn ra các trò chơi truyền thống lúc nào cũng đông đúc. Các thanh niên vừa tung còn, vừa hát giao duyên, các em nhỏ xúng xính trong những bộ quần áo mới sặc sỡ cùng nhau chơi những trò chơi truyền thống…
Đón khách tại ngôi nhà sàn của mình, chị Hồng Chung, chủ Homestay tại bản Chao Hạ 1, xã Nghĩa Lợi, thị xã Nghĩa Lộ (tỉnh Yên Bái) cho biết, người Thái có rất nhiều trò chơi trong những ngày đầu Xuân năm mới, đồng bào người Thái sau khi gặp gỡ, chúc Tết nhau, thường cùng nhau múa xòe mừng năm mới, bởi theo quan niệm của đồng bào, hát múa đầu năm sẽ mang nhiều niềm vui, nhiều may mắn đến cho năm mới…
Khi câu chuyện giữa chủ và khách ngày càng trở nên gần gũi, thân thiết, đống lửa đã được đốt sáng bừng cả khoảng sân, bà con trong bản từng người nắm tay nhau thành vòng tròn cùng nhau múa xòe. Vòng chuyển động dần theo vòng quay, trong tiếng nhạc rộn rã, lời hát tha thiết: “Đêm Mường Lò, trăng đang lên dần, xòe đi anh, tay cầm tay múa xòe cùng em. Đêm Mường Lò, chiêng trống nhịp nhàng, rừng núi âm vang, tay cầm tay múa xòe cùng em...”.
Điệu xòe càng múa càng say, vòng người chuyển động mạnh hơn, nắm chặt tay nhau theo điệu đơn, điệu kép, khi giãn ra xa, khi chụm lại gần đống lửa. Số người tham gia múa xòe cũng ngày càng đông, bởi hầu như không ai có thể cưỡng lại lời hát mời tha thiết, chân tình của các cô gái: “Đừng sợ say, đây tay ngà, chén đã đầy, chén em dâng đầy. Dập dìu chân chàng, ới noọng... Dập dìu chân em, inh lả ơi... Ta tan dần, trong vòng quay. Kìa hội vui, xòe đi anh, đừng để em cô đơn một mình. Đêm Mường Lò, trăng dâng đầy, đôi tay ngà đón chờ người ơi. Vào đây anh, xòe đi anh...”.
Lời ca ngày càng da diết, tiếng hát ngày càng du dương, lời mời gọi của các cô gái làm cho khách lạ bỗng thành quen. Nhiều du khách phương xa dù chưa múa xòe bao giờ cũng vui vẻ nắm tay nhau hòa mình vào điệu dân vũ. Vòng tròn người nhịp nhàng tiến, nhịp nhàng lui, nhịp nhàng vỗ tay như sóng biển dâng trào… Cuộc vui cứ thế kéo dài đến khuya, mọi người mới bịn rịn chia tay, ai về nhà nấy.
Sản phẩm kết tinh từ lao động sản xuất
Nghệ nhân Lò Văn Biến, người có nhiều năm nghiên cứu văn hóa Thái cho biết, đồng bào Thái Tây Bắc không chỉ múa xòe trong những dịp lễ Tết, mà trong những lễ hội của các bản làng như Xên bản, Xên mường ( lễ cúng bản, cúng mường) , trong bất cứ tiệc lớn, tiệc nhỏ hay trong những ngày vui của dòng họ, gia đình, như: lễ mừng cơm mới, mừng nhà mới, trong đám cưới hỏi hoặc đơn giản là khi nhà đón khách quý… đồng bào người Thái đều tổ chức ăn mừng và múa xòe, bởi họ quan niệm, nếu không xòe, tiệc đó không vui và không thành công. Chính vì vậy, xòe đã trở thành một phần cuộc sống, như cơm ăn, nước uống hằng ngày của đồng bào Thái vùng Tây Bắc.
Nói về nguồn gốc của múa xòe, nghệ nhân Lò Văn Biến lý giải, do sống giữa thiên nhiên hùng vỹ, cùng với sự cần cù, tinh thần sáng tạo trong công cuộc chinh phục thiên nhiên, nên mỗi khi hoàn thành một công việc trọng đại, người Thái lại nắm tay nhau quanh đống lửa nhảy múa ăn mừng. Những điệu xòe hình thành phát triển từ đó.
Nhiều điệu nhảy trong múa xòe mô phỏng những bước đi của cha ông, khai phá đất đai, phát rẫy, trồng lúa, lấy nước, tung khăn, mời rượu…, tất cả đều diễn tả sinh động thực tế cuộc sống, thể hiện những ước mơ, khát vọng của người Thái Tây Bắc. Bởi vậy, mỗi dịp lễ, Tết hay trong ngày vui của dòng họ, gia đình, của bản làng, nhất là khi nhà đón khách quý…, vòng xòe thường được tổ chức như một nghi lễ dân gian để đón mừng.
Địa điểm tổ chức múa xòe có thể là ở sân nhà, trên sân khấu, dưới gốc cây hoặc trên sân bãi. Những người tham gia múa xòe tay trong tay, vai kề vai, người nọ bước theo chân người kia. Ít người thì một vòng nhỏ hẹp, nhiều người thì vòng lớn, nhiều hơn nữa thì vòng tròn kép: vòng lớn ngoài, vòng nhỏ trong… Các vòng xòe quay ngược chiều nhau trông rất đẹp mắt. Động tác, đội hình xòe rất giản dị, các bước đi của vòng xoè rất gần gũi với nhiều động tác hoạt động của con người trong lao động và sinh hoạt hàng ngày…
Trong quá trình điền dã tìm hiểu về nguồn gốc của xòe Thái, các nhà nghiên cứu đã gặp gỡ và hỏi nhiều người, nhưng hầu hết đồng bào người Thái hiện nay cũng không biết các điệu xòe có từ bao giờ. Họ chỉ biết rằng từ đời ông bà, tổ tiên đã có xòe và xòe cứ thế trao truyền một cách tự nhiên qua các thế hệ.
Theo nghệ nhân Lường Thị Đại, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian tỉnh Điện Biên, múa xòe của người Thái là kết quả sáng tạo của nhiều thế hệ, được tồn tại lưu giữ trong nhân dân. Xòe nảy sinh trong quá trình lao động, trong sinh hoạt, phong tục tập quán, lễ hội… Xòe đối với đồng bào Thái được ví như cơm ăn nước uống hàng ngày, xòe nuôi dưỡng tinh thần, kéo con người xích lại gần nhau hơn…
Có thể nói, trong sinh hoạt văn hóa của cộng đồng người Thái ở các tỉnh thuộc vùng Tây Bắc, múa xòe là một “đặc sản” văn hóa, là sân chơi cho người dân giải trí sau những ngày lao động vất vả, là món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống của đồng bào các dân tộc Thái Tây Bắc.
Bài 2: Sinh hoạt văn hóa đặc trưng của người Thái Tây Bắc