Gen Z với những va chạm chuẩn mực đời sống trong bình đẳng về giới

Áp lực giới trong xã hội hiện đại

Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển mình sâu rộng, nơi nhịp sống công nghiệp và văn hóa số liên tục va chạm với các giá trị nho giáo đã tồn tại qua nhiều thế hệ. Trong sự giao thoa này, cả nam và nữ đều phải gánh những áp lực giới chồng chéo, tác động mạnh đến sức khỏe tinh thần và cách mỗi người định vị vai trò của mình trong đời sống hiện đại.

Đối với nam giới, sự chênh lệch lớn trong tỷ lệ tử vong do tự tử phản ánh một thực trạng đáng quan ngại: Nam giới tự tử nhiều hơn nữ với tỷ lệ khoảng 2,7:1, tương đồng với xu hướng toàn cầu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Theo Thạc sĩ Vũ Bích Phượng, Giảng viên ngành Tâm lý học tại RMIT Việt Nam, tỷ lệ tử vong do tự tử ở nam giới cao hơn một phần vì họ có xu hướng lựa chọn các phương thức mang tính bạo lực, khiến khả năng can thiệp và cứu sống thấp. Đáng lo ngại, trẻ vị thành niên nam thường có mức độ hiểu biết về tự tử hạn chế và thể hiện thái độ rất phân cực khi được hỏi về việc tìm kiếm hỗ trợ: các em vừa mong muốn được người khác giúp đỡ, vừa sợ bị đánh giá là yếu đuối hoặc phụ thuộc.

Thạc sĩ Lê Trần Hoàng Duy, Giảng viên ngành Tâm lý học tại RMIT Việt Nam cũng nhận định, kỳ vọng xã hội rằng đàn ông phải mạnh mẽ, không được khóc, không được thể hiện yếu đuối khiến nam giới ngại bộc lộ cảm xúc, dẫn đến thiếu kỹ năng quản lý cảm xúc và dễ gặp khó khăn tâm lý kéo dài. Đây là tình thế "tiến thoái lưỡng nan đầy đau đớn", khi việc tìm kiếm hỗ trợ đôi khi bị xem là dấu hiệu mất đi năng lực hoặc bản lĩnh.

Từ góc độ xã hội học, nghiên cứu "Nam giới và nam tính trong một Việt Nam đang hội nhập" do Viện Nghiên cứu phát triển xã hội (ISDS) thực hiện với hơn 2.500 nam giới cũng chỉ ra rằng, nam giới đang chịu áp lực nặng nề từ những khuôn mẫu giới truyền thống. Áp lực trở thành trụ cột kinh tế, kỳ vọng phải mạnh mẽ mọi lúc, cùng việc hạn chế bộc lộ cảm xúc tạo nên vòng lặp khiến nam giới khó giải tỏa và khó tìm kiếm sự hỗ trợ.

Ở phía nữ giới, áp lực mang màu sắc khác nhưng không kém phần nặng nề. Dù đã đạt nhiều tiến bộ về cơ hội nghề nghiệp và vai trò xã hội, phụ nữ vẫn phải gánh các kỳ vọng truyền thống như đảm đang, chăm sóc gia đình, giữ gìn vẻ ngoài và tuân theo chuẩn mực "nữ tính". Những định kiến này thể hiện ở nhiều tầng: Từ đánh giá "fangirl", áp lực ứng xử nơi công sở, đến gánh nặng lao động cảm xúc trong các mối quan hệ. Các dịp Tết, Valentine hay 8/3 thường bộc lộ rõ các kỳ vọng này khi phụ nữ bị mặc định phải khéo léo hoặc đáp ứng tiêu chuẩn quà tặng và cảm xúc.

Song song đó, các chương trình phối hợp giữa Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cùng Quỹ Dân số Liên hợp quốc (UNFPA) Việt Nam trong lĩnh vực phòng, chống bạo lực gia đình nhấn mạnh rằng, bình đẳng giới chỉ bền vững khi xã hội đồng thời giải phóng cả phụ nữ khỏi khuôn mẫu mềm và nam giới khỏi khuôn mẫu cứng. Cách tiếp cận mới này cho thấy nhận thức chính sách đang dịch chuyển từ việc bảo vệ đơn lẻ sang nhìn nhận toàn diện áp lực giới.

Dù khác biệt về biểu hiện, điểm chung giữa hai giới là đều bị bó buộc trong những "vai diễn" giới tồn tại qua nhiều thế hệ. Khi các khuôn mẫu này va chạm với nhịp sống hiện đại, chúng tạo ra xung đột nội tâm, căng thẳng cảm xúc và sự khó khăn trong việc tìm kiếm sự cân bằng cá nhân. Vì vậy, Chiến lược quốc gia về bình đẳng giới giai đoạn 2021 - 2030 đặt mục tiêu giảm định kiến đối với cả hai giới, tạo điều kiện để mỗi cá nhân phát triển mà không bị ràng buộc bởi chuẩn mực giới truyền thống.

Gen Z và ngôn ngữ đối thoại mới về giới

Trong bối cảnh các khuôn mẫu giới vẫn tồn tại bền bỉ, thế hệ Gen Z đang tạo ra một cách tiếp cận hoàn toàn mới để nói về bình đẳng giới: Dùng văn hóa meme như một ngôn ngữ đối thoại xã hội.

Meme là nội dung mang tính hài hước hoặc châm biếm, thường ở dạng hình ảnh kèm chữ, video ngắn hoặc câu nói, được lan truyền nhanh trên mạng xã hội. Meme không chỉ là hình thức giải trí mà còn là phương tiện phản biện mềm, giúp đưa những chủ đề khó nói vào không gian an toàn và dễ tiếp nhận hơn.

Từ góc độ văn hóa - xã hội, Viện Nghiên cứu phát triển xã hội (ISDS) đánh giá văn hóa meme của Gen Z như một động lực thay đổi từ dưới lên trong các cuộc thảo luận về giới. Theo ISDS, Gen Z đang "dùng ngôn ngữ meme để thách thức các chuẩn mực truyền thống", nhất là ở những vấn đề đang gây tranh luận như vai trò giới trong gia đình, phân công việc nhà, sự kỳ vọng cảm xúc đặt lên phụ nữ hay định kiến với fangirl.

ISDS chỉ ra rằng, nhờ tính hài hước và khả năng lan tỏa của meme, Gen Z có thể chất vấn các khuôn mẫu nho giáo bám rễ sâu trong đời sống. Những meme về phụ nữ gánh việc nhà ngày Tết, áp lực "phải khéo" hay việc nữ giới bị soi xét khi bộc lộ cảm xúc phản ánh rõ cách Gen Z nhìn nhận bất bình đẳng giới hằng ngày.

Phân tích của ISDS nêu ba cơ chế khiến meme trở thành công cụ đối thoại hiệu quả về giới: Tính hài hước giúp giảm căng thẳng khi nói về chủ đề nhạy cảm; tính lan tỏa giúp thông điệp tiếp cận cộng đồng rộng hơn; tính cộng hưởng khiến người trẻ nhận ra áp lực giới là vấn đề xã hội, không phải trách nhiệm cá nhân.

Ở chiều chính sách, các chương trình hợp tác giữa Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và UNFPA Việt Nam ghi nhận văn hóa số, bao gồm meme, như một kênh truyền thông hiệu quả cho các chiến dịch bình đẳng giới và nam tính tích cực. Việc sử dụng ngôn ngữ meme giúp thông điệp tiếp cận giới trẻ phù hợp hơn, đặc biệt với các chủ đề như bạo lực gia đình hay quan hệ lành mạnh.

Ở góc độ chuyên môn truyền thông, Tiến sĩ Bùi Quốc Liêm, Giảng viên ngành Truyền thông chuyên nghiệp tại RMIT Việt Nam nhận định, meme cho phép cô đọng thông điệp vào hình ảnh ngắn, dùng cảm xúc như châm biếm hoặc đồng cảm để giúp giới trẻ phân tích vấn đề giới theo cách trực quan và nhẹ nhàng hơn. Theo ông, đây là lý do meme trở thành một phần quan trọng trong văn hóa số của Gen Z khi bàn về bình đẳng giới.

Tuy vậy, ISDS và các nhóm chuyên môn cũng cảnh báo rằng meme không phải công cụ hoàn chỉnh. Một số nội dung có thể đơn giản hóa vấn đề quá mức hoặc tái tạo định kiến giới nếu thiếu kiểm soát. Dù vậy, meme vẫn đang tạo nên một không gian an toàn để giới trẻ bày tỏ quan điểm, từ đó thúc đẩy các cuộc trò chuyện về giới trở nên tự nhiên và cởi mở hơn.