Mộc bản trường học Phúc Giang là nơi hội tụ tinh hoa bác học đỉnh cao của dòng họ khoa bảng Nguyễn Huy.
Thời Hậu Lê thế kỷ XV, giáo dục Nho học được coi trọng, hệ thống trường học được mở rộng từ kinh kỳ đến làng xã. Từ năm 1732, ở làng Trường Lưu, Thám hoa Nguyễn Huy Oánh đã bỏ công sức, tiền bạc lập ra Trường Lưu học hiệu để dạy con em địa phương.
Bên cạnh Trường Lưu học hiệu, Nguyễn Huy Oánh còn xây dựng Phúc Giang tàng thư với hàng vạn đầu sách được ông và dòng họ, con cháu sưu tầm qua nhiều năm. Nhờ sự uyên thâm của Thám hoa Nguyễn Huy Oánh, phương pháp dạy học tốt, cộng với kho sách Thư viện Phúc Giang phong phú nên đã thu hút được đông đảo nho sinh khắp xứ Nghệ và các địa phương khác tìm đến đây học tập, nghiên cứu. Nhiều học trò của Thám hoa đậu đạt, thành danh từ Phúc Giang thư viện và Trường Lưu học hiệu.
Giáo sư, viện sỹ Nguyễn Huy Mỹ (hậu duệ họ Nguyễn Huy) và thạc sỹ Nguyễn Trí Sơn (Giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh) đang sắp xếp lại mộc bản. |
Mộc bản trường học Phúc Giang có hơn 2.000 bản gỗ thị được khắc chữ Hán và Nôm ngược để in sách phục vụ việc giáo dục, khoa cử, chọn nhân tài cho quốc gia cuối thời Hậu Lê do dòng họ Nguyễn Huy (Trường Lưu, Can Lộc, Hà Tĩnh) chế tác và gìn giữ. Trải qua nhiều biến cố, thăng trầm của lịch sử, hiện nay toàn bộ mộc bản chỉ còn 394 bộ được lưu giữ và bảo quản tại Nhà thờ Nguyễn Huy Tự.
Toàn bộ mộc bản được 5 danh nhân văn hóa dòng họ Nguyễn Huy biên soạn gồm Nguyễn Huy Tửu, Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Cự, Nguyễn Huy Quýnh và Nguyễn Huy Tự. Hầu hết những người này đều tham gia giảng dạy tại Quốc Tử Giám.
Giáo sư, viện sỹ Nguyễn Huy Mỹ - hậu duệ đời thứ 16 của dòng họ Nguyễn Huy cho biết: Toàn bộ mộc bản được khắc với kỹ thuật thủ công truyền thống, khắc ván bằng âm bản tinh xảo trên cả hai mặt, chữ được viết với thư pháp đẹp đẽ, thanh thoát với nhiều dạng chữ như: Lệ, thảo, giản, dị tự, tục tự, cổ tự, chữ kiêng húy... được khắc nổi theo thể chân thư, mỗi mặt khoảng 18 - 20 hàng theo chiều ngang tấm gỗ. Chiều dài mỗi tấm gỗ mộc bản bằng kích cỡ trang giấy 30 cm, rộng 20 cm, dày 2 cm, được làm từ gỗ cây thị, một loại gỗ có độ dai, mềm và bền cao nên mới lưu giữ được đến ngày nay.
Chương trình ký ức thế giới (MOW) được UNESCO xây dựng từ năm 1992. Đây là một trong 3 sáng kiến của UNESCO nhằm bảo vệ và nâng cao nhận thức về di sản văn hóa toàn cầu. Việt Nam vinh dự đã có 3 di sản được công nhận gồm Di sản tư liệu thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương là Mộc bản triều Nguyễn, Bia đá các khoa thi tiến sĩ triều Lê - Mạc (1442 - 1779) và Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm (tỉnh Bắc Giang).
Tại Hội nghị toàn thể lần thứ 7 của Ủy ban Chương trình Ký ức Thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương (gọi tắt là MOWCAP), Việt Nam có thêm 2 di sản được công nhận, đó là Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế và Mộc bản trường học Phúc Giang.
Thạc sĩ Nguyễn Trí Sơn, Giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh, cho biết: Xét về góc độ lịch sử ra đời, mộc bản trường học Phúc Giang có trước cả mộc bản triều Nguyễn và mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm. Nhưng nét độc đáo của mộc bản trường học Phúc Giang thể hiện ở chỗ đây là di sản thuộc sở hữu của một dòng họ duy nhất ở nước ta còn được lưu giữ đến ngày nay. Giá trị của nó không chỉ mang tầm quốc gia, khu vực mà còn vươn ra tầm quốc tế, cần được bảo tồn và phát huy.
Theo ông Nguyễn Trí Sơn, đơn vị đang tổ chức số hóa và dập thành sách Mộc bản trường học Phúc Giang. Bảo tàng Hà Tĩnh đang cùng dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu nghiên cứu chọn phương pháp và vật liệu để bảo quản nhằm kéo dài tuổi thọ cho mộc bản; có kế hoạch hợp tác với Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Viện văn học, Thư viện Quốc gia... tổ chức triển lãm, công bố mộc bản dưới nhiều hình thức như biên dịch, in sách, triển lãm, làm phim tư liệu.
UBND huyện Can Lộc (Hà Tĩnh) cũng đang xây dựng đề án làng văn hóa du lịch Trường Lưu nhằm nâng tầm và khai thác hiệu quả các giá trị văn hóa, lịch sử của làng Trường Lưu, trong đó có mộc bản trường học Phúc Giang.
Ông Võ Hồng Hải, Bí thư Huyện ủy Can Lộc chia sẻ, việc Mộc bản trường học Phúc Giang được công nhận di sản tư liệu thế giới sẽ là tài nguyên vô giá để xây dựng thành làng văn hóa du lịch Trường Lưu. Phát huy các giá trị của mộc bản trường học Phúc Giang cần kết hợp đồng bộ nhiều yếu tố như: quy hoạch bài bản và phục hồi lại các di tích văn hóa lịch sử ở làng Trường Lưu, mộc bản sẽ là một phần đậm nét trong hành trình của du khách khi về thăm Trường Lưu...