Huyện Bình Liêu (Quảng Ninh), vùng đất sinh sống của đồng bào dân tộc Tày, là nơi tồn tại nhiều nghi lễ Then cổ vô cùng đặc sắc.
Theo Ths Hoàng Quốc Thái, Phó Giám đốc Sở VH, TT & DL Quảng Ninh, hồ sơ khảo sát về Then của đồng bào Tày ở Bình Liêu cho thấy: Tục hát Then của tộc người Tày ở huyện Bình Liêu tồn tại và phát triển từ xa xưa tới nay, nhưng mạnh mẽ nhất là trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược. Nó đã góp phần tích cực động viên con em dân tộc Tày lên đường đánh giặc cứu nước, vận động thực hiện phong trào “Ba đảm đang” ở hậu phương. Trong thời kỳ này, mỗi xã đều có một đội văn nghệ chuyên về hát Then và đàn Then tại địa phương.
Từ Then cổ đến Then văn nghệ
Hiện nay, ở Bình Liêu vẫn còn có nhiều làng, bản duy trì tốt tục hát Then, đàn Then như: Cốc Lồng, Bản Pạt, Cáng Bắc (xã Lục Hồn); Piêng Mùng, Nà Khau, Đồng Long, Piêng Tắm (Đồng Tâm); Khe Lánh (Vô Ngại); Chang Nà, Nà Pạt, Pắc Liềng (Tình Húc); Khu Bình Công I, Bình Công II (thị trấn Bình Liêu)... Các làn điệu Then hiện còn tồn tại ở Bình Liêu gồm có Then cầu chúc, Then giao duyên và Then ca ngợi quê hương, đất nước, con người…
Các mo Then thực hiện nghi lễ Then cổ. |
Then cầu chúc là loại hình diễn xướng Then nghi lễ cổ, tức là người thuộc các làn điệu Then cổ, đã được cấp sắc để thể hiện các nghi lễ như: Chữa bệnh, giải hạn, trừ hiểm họa, cầu tự, ban phúc lộc… Các nghi lễ này do các thầy Then, mo Then thực hiện với nhiều nội dung như: Lễ cúng tổ tiên; lễ dọn đường cho các quan Then bắt đầu cuộc hành trình lên mời Ngọc Hoàng và các sư phụ Then đã về với tiên tổ cùng về làm lễ “Lẩu then”; lễ cúng mời; lễ cúng dâng rượu; cúng trừ ma; cúng giải hạn…
Bên cạnh Then cổ, ở Bình Liêu còn tồn tại nhiều làn điệu Then khác như Then ca ngợi quê hương, đất nước, con người... Đây chủ yếu là những bài then mới do một số tác giả đặt lời mới trên nền âm nhạc Then cổ, nội dung chủ yếu ca ngợi quê hương Bình Liêu kiên cường trong đấu tranh, hăng say trong lao động sản xuất để xây dựng quê hương, đất nước. Hay như Then giao duyên, là loại hình diễn xướng được đông đảo thanh niên nam, nữ hát đối đáp, trao gửi tâm tình trong những lúc nông nhàn, hay các ngày lễ, Tết, hội hè, đầu xuân năm mới.
Ngoài ra, từ những năm 60 của thế kỷ XX trở lại đây, còn xuất hiện loại hình “Diễn xướng Then văn nghệ”, đây là hình thức diễn xướng văn nghệ thông thường, được tách ra từ một bộ phận của diễn xướng Then nghi lễ, đã được cải biên, cách điệu cho phù hợp với việc biểu diễn trên sân khấu đại chúng, chủ yếu để phục vụ nhu cầu thưởng thức văn nghệ hoặc phục vụ các nhiệm vụ chính trị của Đảng và Nhà nước. Loại hình này tuy mới xuất hiện, nhưng đã trở thành một món ăn tinh thần không thể thiếu và đã trở thành một nét văn hóa đặc trưng của cộng đồng dân tộc Tày ở Quảng Ninh.
Nguy cơ mai một
Theo ông Hoàng Quốc Thái, hiện nay, do điều kiện kinh tế, sự giao thoa của các yếu tố văn hoá mới... nên nhiều diễn xướng Then, đặc biệt là các nghi lễ Then cổ ở Bình Liêu không còn được như xưa. Các nhóm thầy Then cũng ít đi hoặc đã và đang có nguy cơ mai một. Lớp trẻ không quan tâm nhiều đến Then, những người làm Then cổ phần lớn là do buộc phải nối nghiệp tổ tiên, số khác lại chỉ quan tâm đến loại Then mới (Then văn nghệ) để giải trí, khiến cho các vùng diễn xướng Then nghi lễ điển hình đang có nguy cơ bị biến mất, thất truyền. Chính vì vậy, một trong những mục tiêu quan trọng là phải bảo tồn và phát huy diễn xướng Then nghi lễ trong môi trường diễn xướng nghi lễ, để có thể giữ được đầy đủ các giá trị văn hóa cổ truyền của diễn xướng Then.
Về những giải pháp cơ bản bảo tồn và phát huy giá trị hát Then ở Quảng Ninh, Ths. Hoàng Quốc Thái cho rằng, bên cạnh việc thường xuyên tổ chức, duy trì các diễn xướng dân gian trong các dịp lễ, tết, lễ hội, đám cưới, cần tiếp tục triển khai các dự án lớn, mở rộng hoạt động sưu tầm, bảo tồn và phát huy tục hát Then, đàn Then của người Tày ở Quảng Ninh. Bên cạnh đó, cần đầu tư mở các lớp bồi dưỡng nghệ thuật hát Then, đàn Tính cho thanh, thiếu niên dân tộc Tày, khơi dậy phong trào hát Then, đàn Tính trong mọi tầng lớp nhân dân.
Bài, ảnh: Lâm Tùng