Trong kỳ cuối của loạt bài “Nơi sự sống ở lại”, phóng viên có cuộc trao đổi với TS.BS Vũ Quốc Đạt, giảng viên Bộ môn Truyền nhiễm – Trường Đại học Y Hà Nội, Phó Trưởng khoa Bệnh Nhiệt đới và Can thiệp giảm hại - Bệnh viện Đại học Y Hà Nội, về những thành tựu, thách thức và con đường hướng đến mục tiêu “không còn đại dịch HIV/AIDS vào năm 2030”.
Trong thời gian qua, Việt Nam đã đạt được kết quả nổi bật nào trong công tác phòng chống HIV/AIDS, thưa ông?
Tính đến cuối tháng 9/2025, cả nước ghi nhận 251.958 trường hợp nhiễm HIV còn sống và 117.112 ca tử vong lũy tích. Mỗi năm, khoảng 2 triệu lượt xét nghiệm được thực hiện và phát hiện hơn 10.000 ca dương tính mới. Đây là những số liệu cho thấy Việt Nam vẫn duy trì được năng lực giám sát dịch mạnh, không để ca nhiễm bỏ sót trong cộng đồng.
Những năm gần đây, Việt Nam đã đạt được nhiều nỗ lực mang tính nền tảng.
Thứ nhất, chúng ta mở rộng điều trị ARV, giúp người nhiễm HIV được tiếp cận thuốc miễn phí hoặc với chi phí đồng chi trả rất thấp. ARV hiện nay có hiệu quả ức chế virus mạnh, ít tác dụng phụ, cho phép bệnh nhân sống gần như bình thường nếu tuân thủ.
Thứ hai, chúng ta tăng cường triển khai điều trị nhiễm trùng cơ hội, vốn là nguyên nhân tử vong hàng đầu trước đây. Việc phát hiện và điều trị kịp thời đã cải thiện rõ rệt chất lượng sống của người bệnh.
Thứ ba, Việt Nam đẩy mạnh các biện pháp dự phòng, gồm dự phòng mẹ truyền sang con, PrEP trước phơi nhiễm, kiểm soát kháng thuốc. Tính đến ngày 31/7/2025, trên cả nước có 221 cơ sở tại 35 tỉnh, thành phố cung cấp dịch vụ PrEP. Tổng số khách hàng tiếp cận dịch vụ này là 59.329 người, trong đó tỷ lệ duy trì điều trị trên 3 tháng đạt 81%, cho thấy hiệu quả bước đầu trong việc giúp người có nguy cơ cao phòng lây nhiễm HIV.
Khi nguồn viện trợ quốc tế giảm mạnh, đặc biệt là các dự án cung cấp PrEP và ARV, Việt Nam đã có giải pháp tài chính thế nào để đảm bảo tính bền vững, thưa ông?
Thách thức tài chính là rất lớn, nhưng Việt Nam đã đi đúng hướng. Tất cả thuốc ARV và phần lớn thuốc điều trị nhiễm trùng cơ hội đã được đưa vào hệ thống bảo hiểm y tế, giúp chi phí điều trị giảm xuống mức người dân có thể chi trả. Nhiều tỉnh, thành còn tài trợ thẻ bảo hiểm y tế miễn phí cho người nhiễm HIV để đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau.
Đối với PrEP, nhiều cơ sở vẫn duy trì mô hình tài trợ hoặc đồng chi trả thấp cho nhóm MSM - vốn có nguy cơ cao. Việc mở rộng PrEP rất quan trọng, vì đây là biện pháp dự phòng hiệu quả gần như tuyệt đối nếu dùng đúng.
Chương trình điều trị dự phòng trước phơi nhiễm PrEP đang trở thành công cụ chủ lực trong việc kiểm soát HIV trong cộng đồng, đặc biệt là nhóm (MSM)nam quan hệ tình dục đồng giới.
Song song với điều trị, Việt Nam cũng đạt thành tựu quan trọng trong cải thiện và mở rộng các biện pháp dự phòng HIV. Việc dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con giúp hàng nghìn trẻ sinh ra khỏe mạnh, giảm mạnh tỷ lệ lây truyền dọc so với giai đoạn trước đây. Bên cạnh đó, chương trình điều trị dự phòng trước phơi nhiễm PrEP đang trở thành công cụ chủ lực trong việc kiểm soát HIV trong cộng đồng, đặc biệt là nhóm MSM (nam quan hệ tình dục đồng giới). Với hiệu quả dự phòng gần như 100% khi tuân thủ thuốc đúng cách, PrEP được xem là “lá chắn” quan trọng giúp giảm nguy cơ lây nhiễm HIV trong nhóm nguy cơ cao.
PrEP được xem là “lá chắn” quan trọng giúp giảm nguy cơ lây nhiễm HIV trong nhóm nguy cơ cao.
Hiện nay tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm MSM (quan hệ đồng giới nam) đang tăng cao, thậm chí vượt nhóm nguy cơ truyền thống. Theo ông, nguyên nhân cốt lõi của xu hướng này là gì? Và đâu là những rào cản khiến MSM khó tiếp cận và duy trì PrEP?
Trong vài năm trở lại đây, tỷ lệ phát hiện HIV trong nhóm MSM có xu hướng tăng, nhưng điều này không hoàn toàn phản ánh tình hình dịch xấu đi. Thực tế, Việt Nam đã kiểm soát rất tốt các nguồn lây truyền truyền thống như nhóm tiêm chích ma tuý hay phụ nữ hoạt động mại dâm. Khi các nhóm này giảm mạnh số ca nhiễm mới, tỷ trọng ca phát hiện trong nhóm MSM sẽ tăng lên.
Tuy nhiên, việc dự phòng lây nhiễm HIV ở nhóm MSM vẫn gặp một số rào cản đặc thù. PrEP là biện pháp dự phòng bằng thuốc có hiệu quả gần như 100% nếu sử dụng đúng cách, nhưng để người trong cộng đồng MSM tiếp cận được PrEP thì phải vượt qua nhiều trở ngại. Khó khăn lớn nhất thuộc về yếu tố tâm lý, khi nhiều người chưa sẵn sàng bộc lộ hành vi nguy cơ của mình, dẫn tới tâm lý ngại tới cơ sở y tế hoặc e dè khi xin tư vấn.
Một rào cản quan trọng khác là vấn đề tuân thủ thuốc. PrEP cần được uống hằng ngày và vào thời điểm cố định, điều này khiến nhiều người cảm thấy bất tiện, ngại mang thuốc theo hoặc sợ người khác nhìn thấy. Sự phiền toái nhỏ trong sinh hoạt này lại là nguyên nhân dẫn đến giảm tuân thủ, từ đó làm giảm hiệu quả dự phòng.
Vai trò của cơ chế pháp lý về bảo mật thông tin HIV hiện nay được bảo đảm ra sao, thưa ông?
Luật Phòng, chống HIV/AIDS của Việt Nam quy định rất rõ ràng về bảo mật thông tin cá nhân.
Luật Phòng, chống HIV/AIDS năm 2006 (sau sửa đổi), theo Điều 4, người nhiễm HIV có quyền giữ bí mật thông tin liên quan HIV/AIDS. Cũng theo luật sửa đổi, việc tiếp cận và thông báo kết quả HIV phải tuân thủ nghiêm ngặt quy định bảo mật: chỉ một số nhóm nhất định được tiếp cận thông tin, và những người được tiếp cận phải bảo mật thông tin cá nhân HIV.
Chỉ người xét nghiệm mới có quyền nhận kết quả của mình. Các cơ sở y tế tuyệt đối không được cung cấp thông tin HIV cho bên thứ ba. Vi phạm sẽ bị xử lý nghiêm theo pháp luật.
Hệ thống y tế hiện nay có quy trình bảo mật chặt chẽ, giúp người nhiễm HIV có thể đi học, đi làm và sinh hoạt bình thường. Khi tải lượng virus không phát hiện được, họ không lây qua đường tình dục (U=U) – điều này cần truyền thông rộng rãi để giảm định kiến.
Từ góc nhìn chuyên môn, ông đánh giá thế nào về sự phối hợp liên ngành trong phòng chống HIV/AIDS, thưa ông?
Để giải quyết dịch HIV/AIDS, phải có sự tham gia của toàn xã hội.
Ngành Y tế đảm nhiệm xét nghiệm sớm, điều trị ARV, dự phòng PrEP và điều trị nhiễm trùng cơ hội.
Bộ Giáo dục & Đào tạo có vai trò đưa giáo dục giới tính toàn diện vào trường học, giúp học sinh sinh viên có kiến thức đúng về HIV và sức khỏe tình dục, phòng tránh lây nhiễm, góp phần thay đổi thái độ, giảm kỳ thị và phân biệt đối xử với người nhiễm HIV trong cộng đồng học đường. Giáo dục sớm, toàn diện là nền tảng để hình thành hành vi an toàn, có trách nhiệm với bản thân và người khác.
Bộ Lao động - Thương binh & Xã hội hỗ trợ nghề nghiệp, bảo hiểm xã hội để người nhiễm HIV có thể hòa nhập. Các chương trình đào tạo nghề, giới thiệu việc làm, hỗ trợ bảo hiểm xã hội và tạo sinh kế giúp người nhiễm HIV có khả năng tự nuôi sống bản thân, giảm phụ thuộc vào hỗ trợ xã hội.
Khi mỗi ngành đảm nhận đúng vai trò, các chính sách, chương trình và dịch vụ sẽ bổ trợ nhau, tạo thành một hệ thống phòng, chống HIV/AIDS bền vững và toàn diện.
Ông kỳ vọng điều gì cho chặng đường sắp tới?
Tôi tin rằng Việt Nam hoàn toàn có thể hướng đến mục tiêu “Không còn người nhiễm mới - Không còn tử vong do AIDS - Không còn kỳ thị”.
Với những thành tựu đã đạt được về điều trị ARV, dự phòng PrEP, quản lý nhiễm trùng cơ hội, mở rộng bảo hiểm y tế, cùng với sự bảo mật thông tin chặt chẽ từ hệ thống pháp lý, Việt Nam có đầy đủ cơ sở để hướng đến mục tiêu chấm dứt đại dịch HIV/AIDS trong tương lai gần.
HIV giờ không còn là án tử. Người điều trị ARV đúng phác đồ có thể sống khỏe mạnh, có gia đình, có sự nghiệp. Điều quan trọng nhất là xã hội phải nhìn HIV bằng con mắt hiểu biết, thay vì e ngại.
Xin trân trọng cảm ơn ông!