Về Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng 2013, du khách một lần nữa được thưởng thức các làn điệu hát xoan, xoan ghẹo mượt mà, đằm thắm, rạo rực tình đất, tình người đất Tổ. Đây là một loại hình nghệ thuật đặc sắc được phát tích từ thời đại Hùng Vương dựng nước, chỉ có ở vùng đất Tổ Phú Thọ và đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại.
Tìm về cội nguồn
Trong kho tàng dân ca và diễn xướng dân gian truyền thống của dân tộc, hát xoan là di sản văn hóa phi vật thể vô cùng quý giá. Tên gọi và nguồn gốc hát xoan đều gắn liền với những câu chuyện truyền thuyết về thời Hùng Vương dựng nước.
Theo sử sách ghi lại, hát xoan đã tồn tại hơn 2.000 năm, từ thời các Vua Hùng dựng nước. Từ thuở Văn Lang đã biết tổ chức các cuộc hát xoan vào mùa xuân để đón chào năm mới, cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt, nhà nhà no đủ, nhân khang vật thịnh, quốc thái dân an và chúc tụng Vua Hùng.
Truyền thuyết xưa kể lại rằng: "Vợ Vua Hùng mang thai đã lâu, tới ngày sinh nở, đau bụng mãi mà không sinh được. Có một người hầu tâu với Vua Hùng về nàng Quế Hoa xinh đẹp, múa hát rất hay, nên Vua đã cho đón nàng về múa hát để có thể làm vơi đi nỗi đau khi trở dạ của vợ mình. Giọng hát của nàng Quế Hoa trong vắt, khi bổng, khi trầm như chim ca, suối chảy, tay uốn chân đưa, người mềm như tơ, dẻo như bún làm mê đắm lòng người. Vợ Vua Hùng mải nghe hát, xem múa quên đi nỗi đau và hạ sinh được ba người con trai khôi ngô, đẹp đẽ. Vua Hùng vui mừng khôn xiết, hết lời khen ngợi Quế Hoa và nhờ nàng dạy múa, hát cho các mỵ nương. Quế Hoa hát chầu vợ Vua Hùng vào đầu mùa xuân nên các mỵ nương gọi lối hát ấy là hát xoan". Và cũng vì thế, cứ vào những ngày đầu xuân năm mới, các phường xoan ở Phú Thọ lại tiến hành làm lễ ở trước Miếu Lãi Lèn vào ngày mồng 1 tháng Giêng hàng năm, và tại đình làng mình đến hết ngày mồng 5 tháng Giêng, rồi kéo nhau lên hát ở Đền Hùng. Cuộc lưu diễn của các phường xoan thường diễn ra trong gần 3 tháng.
Trải qua bao biến cố thăng trầm cùng lịch sử dân tộc, khúc hát ấy vẫn mãi mãi trường tồn cùng thời gian và khẳng định sức sống lâu bền với những giá trị nhân văn sâu sắc. Qua khảo sát, các nhà nghiên cứu đã tìm được 31 cửa đình thuộc hai tỉnh Vĩnh Phúc, Phú Thọ (9 huyện) và 18 xã có hát xoan (trong đó Phú Thọ 15 xã, Vĩnh Phúc 3 xã) có nguồn gốc về hát xoan. Hiện nay đã có 11/30 đình làng - không gian diễn xướng hát xoan cổ được công nhận là di tích văn hóa cấp tỉnh, cấp quốc gia.
Độc đáo nghệ thuật hát xoan
Hát xoan - còn có tên gọi khác là hát Lãi Lèn, hát Đúm, hát Thờ, hát Cửa đình. Các làn điệu xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở địa bàn trung tâm bộ Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước. Gốc của hát xoan ở vùng Phú Thọ, sau đó lan tỏa tới các làng quê thuộc đôi bờ sông Lô, sông Hồng, qua cả tỉnh Vĩnh Phúc. Bốn phường xoan cổ là An Thái, Phù Đức, Kim Đới và Thét nằm ở hai xã Kim Đức và Phương Lâu (Phú Thọ).
Nghệ thuật hát xoan được thể hiện với đầy đủ các dạng thức nhạc như hát nói, hát ngâm, ngâm thơ và ca khúc; có đồng ca nữ, đồng ca nam, tốp ca, đối ca, hát đa thanh, hát đuổi, hát đan xen, hát có lĩnh xướng và hát đối đáp. Đặc biệt, trong hát xoan, múa và hát luôn đi cùng và kết hợp với nhau, dùng điệu múa minh họa nội dung cho lời ca. Các tiết mục múa hát thường theo thứ tự nhất định. Mở đầu là 4 tiết mục có tính nghi thức, mang nội dung khấn nguyện, chúc tụng, xen mô tả sản xuất. Đây là những bài ca cổ, chủ yếu hát nói hoặc ngâm ngợi; theo thứ tự: Giáo trống, giáo pháo, thơ nhang, đóng đám. Tiếp theo là phần hát cách (còn gọi là quả cách). Trong phần này, ông trùm hoặc một kép chính giở sách ngân nga 14 bài thơ nôm dài với giọng phụ họa của các cô đào đứng ở phía sau.
14 quả cách trong hát xoan là những áng thơ khuyết danh với các đề tài khác nhau như: Mô tả lao động, sinh hoạt ở nông thôn, ca ngợi cảnh vật thiên nhiên, kể các tích chuyện xưa. Sau phần hát cách đến các tiết mục có tính chất dân gian với nội dung đậm nét trữ tình, mang dáng dấp của các bài dân ca, ví giao duyên, hát trống quân. Mỗi tiết mục nối tiếp nhau ở đây thường gắn với những động tác và đội hình múa, hoặc lối diễn mang tính chất hoạt cảnh như: Hát gái, bỏ bộ, xin huê, đố huê, đố chữ, gài huê, hát đúm, đánh cá...
Hát xoan có tổ chức hết sức chặt chẽ. Những người đi hát xoan thường sống cùng chòm xóm và tổ chức thành phường. Đây là một tổ chức văn nghệ nghiệp dư của những người cùng làng, phần lớn có quan hệ họ hàng với nhau. Người đứng đầu một phường xoan (hay họ xoan) gọi là ông trùm. Ông trùm là một người có kinh nghiệm về nghề nghiệp xã giao và viết chữ để hát dẫn một số bài dài được chép bằng văn tự. Các thành viên thì gọi trai là kép, gái là đào. Mỗi phường xoan có khoảng 15 đến 18 người. Nam mặc áo the, khăn xếp, quần trắng; nữ mặc áo năm thân, khăn mỏ quạ, áo cánh trắng, yếm điều, thắt lưng bao, dải yếm các màu, quần lụa, đeo xà tích. Những làng có người đi hát xoan này nước nghĩa với phường xoan và các phường xoan cũng nước nghĩa với nhau. Họ coi nhau thân thiết như anh em, nhưng tuyệt đối đào kép xoan không được lấy nam nữ thanh niên của làng nước nghĩa.
Gìn giữ cho muôn đời sau
Hát xoan đã là di sản văn hóa vô giá không chỉ của người dân vùng đất Tổ mà còn của cả nhân loại, tuy nhiên hiện nay việc nghiên cứu, sưu tầm bảo tồn và phổ biến dân ca xoan đang gặp nhiều khó khăn. Các nghệ nhân hát xoan - lớp báu vật, nhân văn sống đã ở tuổi cao, già yếu nên sức khỏe, trí nhớ không còn minh mẫn, không thể đi biểu diễn trên sân khấu được. Lớp trẻ lại chưa có sự hiểu biết nên chưa yêu thích và đặc biệt hạn chế về ý thức bảo vệ giá trị di sản văn hóa hát xoan, ảnh hưởng lớn tới việc trao truyền giữa các nghệ nhân với đương đại. Mặt khác, công tác tuyên truyền quảng bá về di sản, cũng như việc khôi phục bảo tồn, tôn tạo các thiết chế làm cơ sở vật chất duy trì hát xoan như đình, đền, miếu, còn nhiều bất cập.
Theo thống kê, Phú Thọ còn có 101 nghệ nhân hát xoan, nhưng hiện nay chỉ còn 37 nghệ nhân có thể nhớ, truyền dạy và am hiểu về hát xoan. Đa số các cụ đều cao tuổi, trí nhớ, sức khỏe ngày càng suy giảm, giọng hát, nhịp phách không còn linh hoạt chuẩn xác. Các cụ nghệ nhân tay nghề cao cũng chỉ có thể nhớ và truyền dạy được 23/31 bài bản xoan cổ.
Ông Hà Kế San, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Phú Thọ cho biết, để bảo tồn làn điệu dân ca hát xoan, trước mắt tỉnh Phú Thọ sẽ duy trì thường xuyên tổ chức hoạt động của 4 phường xoan gốc: Kim Đới, Thét, Phù Đức và An Thái thuộc xã Kim Đức và xã Phượng Lâu (thành phố Việt Trì). Tiếp đó sẽ mở chuyên mục dạy hát dân ca xoan trên sóng phát thanh truyền hình tỉnh; tổ chức các lớp truyền dạy hát xoan, đưa hát xoan vào trường học; phục hồi các di tích lịch sử văn hóa tại các địa phương có hát xoan truyền thống để duy trì thói quen hát xoan nơi sân đình của người dân.
Bên cạnh đó, tỉnh cũng sẽ tổ chức các cuộc liên hoan, giao lưu, hội thi, hội diễn để giới thiệu hát xoan tới đông đảo quần chúng nhân dân; lập các dự án phát triển du lịch, gắn hát xoan với các tour, tuyến du lịch về miền đất Tổ Hùng Vương. UBND tỉnh đã lên nhiều kế hoạch hành động cụ thể như: Xây dựng quy chế phong tặng danh hiệu nghệ nhân hát xoan Phú Thọ; tiến hành nghiên cứu, kiểm kê, truyền dạy hát xoan cho đông đảo quần chúng nhân dân, đưa hát xoan vào trong trường học; có kế hoạch đầu tư quy hoạch, bảo tồn, tôn tạo các di tích liên quan đến di sản văn hóa phi vật thể hát xoan…
Lâm Đào An