Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Nhà nước ta đã ban hành đồng bộ hệ thống pháp luật, phát huy vai trò tối cao của Hiến pháp trong nhà nước pháp quyền. Phù hợp với tiến trình lịch sử, từ năm 1946 đến nay, nước ta đã có năm bản Hiến pháp: Nội dung các bản Hiến pháp đã khẳng định tính chất cơ bản của Nhà nước ta là nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân.
Từ Hiến pháp đầu tiên trong lịch sử nước nhà
Một ngày sau khi đọc bản "Tuyên ngôn độc lập" khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, trong phiên họp đầu tiên của Chính phủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đề ra sáu nhiệm vụ cấp bách của Chính phủ, trong đó có việc xây dựng Hiến pháp. Người viết: "Trước chúng ta đã bị chế độ quân chủ chuyên chế cai trị, rồi đến chế độ thực dân không kém phần chuyên chế nên nước ta không có Hiến pháp, nhân dân ta không được hưởng quyền tự do, dân chủ. Chúng ta phải có một Hiến pháp dân chủ".
Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng, Chủ tịch Ủy ban Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 ký chứng thực Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (sửa đổi), được thông qua ngày 28/11/2013 tại Kỳ họp thứ sáu, Quốc hội khóa XIII. Ảnh: Nhan Sáng - TTXVN |
Sau một thời gian chuẩn bị, ngày 9/11/1946, tại Kỳ họp thứ hai, Quốc hội khóa I đã thông qua Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Bản Hiến pháp ghi rõ thành quả của cuộc cách mạng Việt Nam là “đã giành lại chủ quyền cho đất nước, tự do cho nhân dân và lập ra nền dân chủ cộng hòa”, “Nước nhà đã bước sang một quãng đường mới”. Lời nói đầu của Hiến pháp xác định ba nguyên tắc cơ bản: Đoàn kết toàn dân không phân biệt giống nòi, gái, trai, giai cấp, tôn giáo; đảm bảo các quyền tự do dân chủ; thực hiện chính quyền mạnh mẽ và sáng suốt của nhân dân.
Đây là bản Hiến pháp dân chủ, phản ánh rõ thắng lợi của cách mạng Việt Nam, khẳng định quyền dân tộc độc lập, thống nhất lãnh thổ và quyết tâm bảo vệ đất nước của toàn dân, xây dựng một thể chế dân chủ cộng hòa, một chế độ bảo đảm quyền dân chủ tự do của mọi công dân không phân biệt nam, nữ, đặc biệt ưu đãi đối với đồng bào các dân tộc thiểu số. Công dân Việt Nam được quyền trực tiếp bầu ra Nghị viện - cơ quan có quyền lực cao nhất của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đại diện cho quyền làm chủ đất nước của toàn dân và chịu trách nhiệm trước quốc dân với vận mệnh lịch sử của dân tộc, của mọi người dân trên con đường đấu tranh vì độc lập, tự do, hạnh phúc.
Đánh giá về Hiến pháp, Bác Hồ nói: Đây là “Bản Hiến pháp đầu tiên trong lịch sử nước nhà,… một vết tích lịch sử Hiến pháp đầu tiên trong cõi Á Đông… Hiến pháp đó tuyên bố với thế giới nước Việt Nam đã độc lập,… dân tộc Việt Nam đã có đủ mọi quyền tự do,… phụ nữ Việt Nam đã được đứng ngang hàng với đàn ông… Hiến pháp đó đã nêu một tinh thần đoàn kết chặt chẽ giữa các dân tộc Việt Nam và một tinh thần liêm khiết, công bình của các giai cấp”.
Đến sự kế thừa phù hợp tiến trình lịch sử dân tộc
Mười ba năm sau (năm 1959), để phù hợp với tình hình và nhiệm vụ mới, Quốc hội đã sửa đổi bản Hiến pháp năm 1946. Trong báo cáo về dự thảo Hiến pháp sửa đổi trước Quốc hội khóa I, Bác Hồ đã nói:"Bản Hiến pháp này sẽ phát huy hơn nữa lòng yêu nước và yêu chủ nghĩa xã hội của nhân dân ta, sẽ động viên nhân dân ta đoàn kết chặt chẽ hơn nữa để xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh...". Hiến pháp 1959 là Hiến pháp xã hội chủ nghĩa đầu tiên của nước Việt Nam, quy định trách nhiệm và quyền hạn của các cơ quan Nhà nước, quyền lợi và nghĩa vụ của công dân, nhằm phát huy sức sáng tạo to lớn của nhân dân ta trong công cuộc xây dựng nước nhà, thống nhất và bảo vệ Tổ quốc.
Sau khi miền Nam hoàn toàn giải phóng, Tổ quốc thống nhất, nhân dân ta tiến hành tổng tuyển cử tự do trong cả nước. Vào tháng 7/1976, nước ta lấy tên là Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam; đất nước cần có một bản Hiến pháp thể chế hóa đường lối của Đảng trong giai đoạn mới. Do vậy, Hiến pháp 1980 ra đời đánh dấu cột mốc quan trọng trong lịch sử nước ta; là bản tổng kết những thành tựu của nhân dân Việt Nam đã giành được qua nửa thế kỷ đấu tranh giành độc lập, tự do, xây dựng cuộc sống ấm no hạnh phúc cho nhân dân, dưới sự lãnh đạo của Đảng. Hiến pháp 1980 thể hiện ý chí của nhân dân hai miền Nam - Bắc đoàn kết một lòng cùng tiến lên chủ nghĩa xã hội. Hiến pháp thể chế hóa đường lối của Đảng trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội trong phạm vi cả nước; và khẳng định toàn thể nhân dân Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng, sẽ xây dựng thành công nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Từ năm 1986, công cuộc đổi mới toàn diện đất nước do Đại hội lần thứ VI của Đảng khởi xướng đã đạt được những thành tựu bước đầu rất quan trọng. Quốc hội quyết định sửa đổi Hiến pháp năm 1980, Hiến pháp 1992 ra đời đánh dấu một giai đoạn phát triển mới của lịch sử lập hiến Việt Nam. Đây là bản Hiến pháp xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi mới. Hiến pháp kế thừa có chắt lọc những tinh hoa của các Hiến pháp 1946; 1959; 1980; đồng thời là bản Hiến pháp vận dụng sáng tạo những quan điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng chủ nghĩa xã hội vào hoàn cảnh cụ thể của nước ta. Đó còn là bản Hiến pháp thể hiện sự độc lập và tự chủ trên tiến trình phát triển của nền triết học pháp quyền Việt Nam, một nền triết học pháp quyền thể hiện bản sắc dân tộc, đồng thời thể hiện sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa tính dân tộc với tính quốc tế và hiện đại trên cơ sở phát triển những tinh hoa của nền văn hóa pháp lý Việt Nam và sự tiếp thu những tinh hoa văn hóa pháp lý thế giới.
Hiến pháp cho tương lai đổi mới toàn diện, hiện đại
Hiến pháp 2013 (có hiệu lực từ ngày 1/1/2014), đã kết tinh được trí tuệ, ý chí, nguyện vọng của tuyệt đại đa số nhân dân, thể hiện được ý Đảng, lòng dân và sự đồng thuận của cả hệ thống chính trị. Thể hiện bản chất dân chủ, tiến bộ hơn của Nhà nước và chế độ ta trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội, Hiến pháp còn quy định rõ ràng, đúng đắn và đầy đủ về chế độ chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục, khoa học, công nghệ và môi trường, quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, bảo vệ Tổ quốc, tổ chức bộ máy Nhà nước, về hiệu lực và quy trình sửa đổi Hiến pháp.
Về tư tưởng lập hiến, Hiến pháp năm 2013 đã thể hiện bước đổi mới quan trọng về tư tưởng lập hiến, phù hợp với chủ nghĩa lập hiến hiện đại. Theo đó, từ quan niệm: thông qua Hiến pháp, Nhà nước trao quyền cho người dân được làm gì, không được làm gì chuyển sang quan niệm: thông qua Hiến pháp, nhân dân trao quyền lực cho Nhà nước để thực hiện quyền dân chủ đại diện và giữ lại một phần quyền lực nhà nước của mình để thực hiện quyền dân chủ trực tiếp. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Đây là bản Hiến pháp của thời kỳ đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, đồng bộ cả về kinh tế và chính trị, đáp ứng yêu cầu xây dựng, bảo vệ, phát triển và hội nhập của nước ta trong thời kỳ mới, vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.
Để Hiến pháp 2013 sớm đi vào thực tế cuộc sống, cần có một hệ thống văn bản pháp luật đồng bộ, đúng tinh thần của Hiến pháp. Theo dự kiến, sắp tới sẽ có 28 đạo luật, bộ luật được bổ sung, ban hành mới nhằm cụ thể hóa và triển khai các quy định của Hiến pháp về quyền con người, quyền công dân. Về cơ bản, hầu hết các đạo luật, luật liên quan đến quyền con người, quyền công dân đều được ưu tiên xây dựng, trình Quốc hội trong năm 2015-2016.
Trần Tiến Duẩn