Trong bối cảnh công nghiệp văn hóa và du lịch cộng đồng phát triển, trang phục truyền thống của người Dao Đỏ ở Tả Phìn (Sa Pa, Lào Cai) không chỉ là dấu ấn bản sắc tộc người mà còn trở thành nguồn lực văn hóa giàu tiềm năng.
Ths Điền Thị Hoa Hồng, giảng viên tại Trường Đại học Mở Hà Nội.
Th.s Điền Thị Hoa Hồng (Đại học Mở Hà Nội) cho biết, Sa Pa, Lào Cai là nơi sinh sống lâu đời và tập trung đông đúc của người Dao Đỏ xen kẽ với cộng đồng người Mông, người Giáy. Đặc biệt ở bản Tả Phìn, nơi tập trung của cả người Mông và người Dao, người Mông và người Dao ở đây có nhiều thực hành xen kẽ nhau. Có những cô gái Dao kết hôn với chàng trai Mông, điều đó dẫn đến những giao thoa văn hoá thú vị, khi tổ chức nghi lễ cưới, người ta còn chia ra nếu cưới bên nhà người Dao thì thực hiện theo nghi lễ của người Dao và ngược lại.
Bên cạnh các di sản nổi tiếng như nghề làm thuốc và bài thuốc lá tắm cổ truyền, kho tàng văn hóa của người Dao còn gắn chặt với nghề thêu, may trang phục truyền thống. Đến nay, trang phục truyền thống của người Dao Đỏ cơ bản vẫn được bảo tồn gần như nguyên vẹn. Một bộ trang phục đầy đủ gồm: Khăn đỏ đội đầu (yếu tố quan trọng nhất), áo dài xẻ tà, yếm, thắt lưng, quần và xà cạp quấn chân.
Tuy nhiên, trong đời sống hiện đại, kết cấu và cách sử dụng trang phục đã có sự phân hóa. Người Dao hiện nay phân chia thành trang phục thường ngày, giản lược để thuận tiện cho lao động, sinh hoạt và trang phục nghi lễ, vốn cầu kỳ hơn về hoa văn, trang sức, phụ kiện, mang tính trình diễn và biểu đạt bản sắc rõ nét.
Đồng bào dân tộc Dao tỉ mỉ thêu các hoạ tiết trên trang phục, phụ kiện.
Ths Điền Thị Hoa Hồng tâm huyết với văn hoá của các đồng bào dân tộc thiểu số.
Ths Điền Thị Hoa Hồng cho biết, đặc trưng nổi bật của trang phục người Dao nằm ở kỹ thuật may và thêu hoàn toàn thủ công. Các kỹ thuật thêu chữ thập, thêu luồn hạt được thực hiện tỉ mỉ trên nền vải chàm xanh đen, làm nổi bật sắc đỏ chủ đạo. Trong đó, người phụ nữ Dao giữ vai trò trung tâm trong việc sáng tạo, duy trì và trao truyền những giá trị thẩm mỹ, văn hóa này qua nhiều thế hệ.
Về mặt biểu tượng, màu đỏ trong trang phục người Dao được quan niệm là biểu trưng cho năng lượng, hạnh phúc và may mắn, đồng thời là dấu hiệu phân biệt căn tính tộc người với cộng đồng Mông. Màu chàm thể hiện sự bền bỉ, gắn bó với thiên nhiên; người Dao tin rằng sắc chàm của mình có độ đậm và bền màu hơn các tộc người khác trong khu vực. Các họa tiết thêu như cây thông, chó, chim… không chỉ mang giá trị trang trí mà còn hàm chứa niềm tin tín ngưỡng và ý niệm thờ cúng tổ tiên.
Người Dao xem trang phục như một thiết chế văn hóa, không đơn thuần là vật dụng mặc trên cơ thể, mà là một dạng “thiết chế văn hóa phi chính thức”, lưu giữ ký ức lịch sử, căn tính tộc người và trí nhớ tập thể. Các hoa văn, họa tiết thêu phản ánh địa bàn cư trú, môi trường sinh sống, thậm chí mang tính nghi lễ cao, gắn với thế giới quan và đời sống tinh thần của cộng đồng.
Các hoạ tiết trên trang phục của người Dao tại Tả Phìn, Lào Cai.
Ở nghĩa rộng hơn, trang phục người Dao có thể được coi như một “văn bản văn hóa”, nơi mã hóa tri thức và các giá trị vô hình: từ giới tính, độ tuổi đến vị thế xã hội. Trang phục trở thành ngôn ngữ không lời, trong đó người phụ nữ Dao là chủ thể sáng tạo, trao truyền và cũng là người bảo vệ những chuẩn mực văn hóa truyền thống thông qua lao động thủ công mang quyền lực biểu tượng.
“Trong bối cảnh phát triển và hội nhập, truyền thống không bất biến mà luôn vận động, tái kiến tạo theo hoàn cảnh mới. Trang phục người Dao cũng nằm trong dòng chảy đó. Khi cộng đồng người Dao tham gia làm du lịch, coi du lịch là nguồn sinh kế mới, các thực hành truyền thống được tái hiện dưới hình thức trình diễn: Phục dựng nghi lễ, mời du khách trải nghiệm, qua đó vừa bảo tồn vừa thích ứng với đời sống đương đại”, Ths Điền Thị Hoa Hồng cho hay.
Hiện nay, để giảm bớt công sức và thời gian, người Dao đã sử dụng len công nghiệp, vải dệt máy thay cho việc tự trồng bông, dệt vải như trước; máy may được dùng để ráp trang phục, trong khi các chi tiết quan trọng vẫn được thêu tay. Đồng thời, từ chất liệu và hoa văn truyền thống, họ sáng tạo thêm túi xách, ví, khăn quàng, mũ… với mẫu mã đa dạng, phục vụ nhu cầu của du khách, góp phần đưa trang phục Dao Đỏ bước vào chuỗi giá trị của công nghiệp văn hóa một cách linh hoạt và bền vững.
Sự biến đổi của trang phục người Dao Đỏ cho thấy truyền thống “không đứng yên”, mà luôn được tái tạo theo bối cảnh mới. Khi di sản gắn với sinh kế và du lịch, trang phục không chỉ được bảo tồn, mà còn tiếp tục sống, lan tỏa và khẳng định giá trị văn hóa trong dòng chảy hiện đại.
Bài viết theo đặt hàng của Vụ Pháp chế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.