Ama Âu với cây đàn Cha pi

Bao mùa rẫy, người Raglai cuối cùng biết chơi đàn Cha pi ở Ma Nới (Ninh Sơn, Ninh Thuận) vẫn cứ đau đáu một nỗi buồn, khi mai này có ai còn nặng lòng với cây đàn Cha pi, cây đàn từng gắn với nỗi buồn vui của cả một đời người, một tộc người bên mái Trường Sơn.

Lời của đại ngàn

Không mấy khó khăn tôi tìm được nhà lão nghệ sỹ Ama Âu, người Raglai cuối cùng trong vùng này biết chơi đàn Cha pi ở Ma Nới (huyện Ninh Sơn, Ninh Thuận). Ông có thể đánh mã la, thổi khèn bầu, kèn gadet bằng sừng trâu hay sơn dương, gảy đàn Cha pi... Ông hỏi muốn nghe đàn hả?, tôi gật đầu. Ama Âu lặng lẽ vào trong nhà, lôi ra mấy chiếc đàn cũ. “Đàn này lâu rồi. Được ông cậu truyền lại đấy. Nhưng mấy đứa cháu lôi ra nghịch làm hư mất rồi. Thôi để làm đàn khác!”.

 

Kéo tôi xuống dưới sàn, Ama Âu trầm ngâm tự tay làm đàn. Dường như bao tâm sự chất chứa trong việc làm một cây đàn như thế. Tôi hỏi ở xứ này còn mấy người biết làm Cha pi. Ama Âu lắc đầu, bảo làm gì còn ai. Người trẻ Raglai bây giờ chẳng muốn nghe đàn của cha ông nữa. Thay vào đó là cái máy hát karaoke ầm ĩ suốt ngày thôi. Mấy cái nhạc đó già nghe không vào. Mà mình già thì chơi Cha pi làm gì nữa. Tôi nhìn cây Cha pi của Ama Âu đang dần thành hình mà lòng buồn se sắt.

Đàn Cha pi làm không khó, cái khó là làm sao thuộc lời hát của ngàn đời để mà chỉnh âm, và để chơi cho đúng hồn Cha pi. Chính vì thế mà chỉ một lúc Ama Âu đã làm xong một cây đàn. Nhưng ông ngồi chỉnh dây rất lâu, cứ nghe từng nốt, từng nốt một. Ông bảo chỉ còn nhớ một ít bài thôi, không như cha ông hay những người già trong làng trước đây có thể thuộc đến mấy trăm bài, hát mấy ngày đêm lễ hội không hết. “Có thuộc bài hát Raglai thì mới chơi được Cha pi!”, Ama Âu nói. Rồi ông chơi cho tôi nghe mấy đoản khúc Cha pi. Tiếng đàn nghe thổn thức như tìm về một miền hoài niệm xa lắc của nhiều thế hệ người Raglai trên dải Trường Sơn hùng vĩ này.

Tiếng đàn Cha pi không lớn, nhưng rất đặc biệt, hoàn toàn không giống các nhạc cụ dân tộc khác. Nghe như người Raglai đang trò chuyện vui vẻ, trầm bổng với mình. Đàn Cha pi phù hợp để chơi khi người ta ngồi với nhau, chứ không phải chơi giữa không gian rộng lớn như cồng chiêng hay đàn T’rưng. Tiếng đàn không ngân dài, nhưng vang xa. Nghe như thác đổ, quặn thắt, chung chiêng dội vào vách núi, nghe như gió hú, lang thang hun hút trên đại ngàn. Đàn Cha pi chở nặng tiếng lòng người Raglai bao đời rồi.

 

Chiều mưa rừng rả rích, nghe tiếng Cha pi réo rắt, lũ làng tập trung bên bếp lửa nhà Ama Âu, mọi người lặng im, nghe rõ cả tiếng thở của nhau. Lũ làng ngồi yên lặng nghe như thấm từng chút một lời bài hát, giọng người hát, còn Ama Âu ngồi hát say đắm và mê mẩn. Tiếng Cha pi ngưng lâu rồi, tiếng hát ngưng lâu rồi, nhưng chẳng ai buồn đứng dậy. Một người đàn ông Raglai cất giọng: “Hát tiếp đi! Hát hết lời trong bụng đi để chúng tôi nghe!” và ông lại nâng Cha pi lên sát bên người, lại hát, say sưa và rưng rưng như lá gió đại ngàn đang réo rắt... Tôi không hiểu những ngữ nghĩa của bài hát dân ca bằng tiếng Raglai, một cậu bé thầm thì phiên dịch lại rằng đó là lời hát cho mơ ước thóc lúa đầy chồ, gà vịt đầy sân, trâu bò đầy núi và sự yên bình của buôn làng. Tiếng hát của ông già gần 70 tuổi không còn khỏe, nhưng thảnh thơi mà da diết kỳ lạ. Lũ làng lắng nghe như rót từng lời vào bụng mình vậy...

Ai còn chơi đàn?

Tối, khi vợ Ama Âu về ông không gảy đàn nữa mà bảo tôi ngồi uống rượu, là rượu Tàpai độc đáo của xứ này. Nhấp một ngụm, ông kể: “Ngày xưa mười tuổi đã biết chơi Cha pi, còn bây giờ thì...”, ông uống nốt ngụm rượu đầy. Tiếng đàn từng làm cho bao trái tim thổn thức... , bây giờ còn có ai chơi. Chỉ có mỗi người vợ, người đã vì mê tiếng đàn của ông mà nguyện một đời cùng đam mê với ông. Không nói nhiều, nhưng nhìn cách bà ngồi bên chồng, rót rượu cho chồng từ cái ống tre treo trên gác bếp rồi ngồi lặng lẽ nhìn ông, đủ thấy hai con người ấy và Cha pi gắn nhiều kỷ niệm biết chừng nào. Vợ Ama Âu bảo có lẽ ông là người chơi Cha pi cuối cùng ở xứ này, và bà là người cuối cùng nghe như rót từng giai điệu Cha pi mỗi đêm của ông.

Đơn giản, gọn nhẹ vậy, đàn Cha pi theo chân người Raglai trên khắp mọi ngả rừng, mọi lối suối. Cha pi những ngày mùa nghe tưng bừng, rộn rã. Cha pi những đêm trăng nghe tha thiết, mênh mang. Cha pi là tiếng của nứa tre, tiếng của ông bà linh hiển, của rừng thiêng màu nhiệm. Nhịp Cha pi chậm rãi mà phóng túng, như chính phong thái khoan thai, thư thả và những bước chân tự do đầy kiêu hãnh của người Raglai.

Tôi khêu thêm bếp lửa, cho ánh sáng bùng lên, nhìn ông đau đáu về phía núi. Chắc hẳn ông đang rất buồn, vì lâu lắm mới có người khơi lại niềm vui mà cũng là nỗi trăn trở trong ông. Người Raglai bây giờ còn mấy ai hiểu tiếng đàn, có thể chơi đàn và làm ra loại nhạc cụ đã quá nổi tiếng này nữa? Có lẽ chỉ đếm trên đầu ngón tay mà thôi, mà tản mát ở nhiều nơi. Còn việc truyền nghề, những người được coi là truyền nhân có lẽ đã trở nên quá hiếm hoi.
Đêm đại ngàn buồn mênh mang, tôi bảo ông chơi tiếp đi, cho cái bụng bớt buồn. Nhưng ông lắc đầu, bảo lòng vẫn đang đau lắm.

Nhưng rồi vì chiều lòng khách, ông vẫn chơi Cha pi. Trong lâng lâng hơi men tàpai, cứ vậy, tôi ngồi khêu lửa, và lặng nghe Cha pi. Tôi lặng nhìn dáng vẻ khắc khổ của Ama Âu. Ông vẫn thanh thản chơi đàn, vẫn mải mê rằng đây là dây mẹ, đây là dây cha, dây con lớn và dây con út. Dây mẹ thì trầm, dây con thì thanh... Ông không nói về giấc mơ của mình, nhưng tôi nghe tha thiết đâu đây bài hát của người Raglai: “Hỡi Bắp trắng con trai của mẹ/ Hãy để cho mẹ được bình an, no đủ/ Hỡi bắp trắng con trai của mẹ/ Đừng để nước muốn đổ, nồi muốn nghiêng...”. Cha pi cứ thế ru đêm Trường Sơn, ru đêm Raglai huyền hoặc trong ánh lửa liêu trai giữa đêm đen đông đặc trên đại ngàn ngái ngủ. Cây đàn Cha pi trong tay Ama Âu rồi mai đây có dần chìm hay khuất lấp trong những lớp bụi thời gian nghiệt ngã, vô tình và trong sự hờ hững của chính những người hằng gắn bó, yêu thương nó. Và giữa đêm đại ngàn này, liệu mấy ai nghe có tiếng Cha pi đang vang lên giữa gió núi?

Ông Nguyễn Văn Lâm, Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa huyện Ninh Sơn, nói với chúng tôi: “Mai này, đời sống khá lên, các lễ hội được tổ chức, phục dựng lại, thì đàn Cha pi cũng như các nhạc cụ khác như mã la, khèn bầu, trống đất... sẽ được dùng thường xuyên. Nhiều người biết, nhiều người chơi mới giữ được!”. Mai này, là bao giờ?!

Bài và ảnh: Hữu Cường