Nhà máy Zaporizhzhia trở thành tâm điểm
Toàn cảnh nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia ở Ukraine ngày 11/9/2022. Ảnh: AFP/TTXVN
Theo kênh CNN, Mỹ cho rằng nếu nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia nằm dưới quyền sở hữu của Mỹ thì có thể khôi phục và bảo vệ nhà máy này, vốn do lực lượng Nga kiểm soát từ những ngày đầu chiến dịch quân sự đặc biệt.
Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng chưa rõ kế hoạch vận hành sẽ như thế nào trên thực tế, đặc biệt khi nhà máy này nằm ngay trên tiền tuyến, trong lãnh thổ do Nga kiểm soát.
Theo bản ghi cuộc điện đàm do Mỹ công bố, trong khuôn khổ các cuộc đàm phán đang diễn ra nhằm tiến tới một lệnh ngừng bắn một phần, Tổng thống Mỹ Donald Trump và người đồng cấp Ukraine Volodymyr Zelensky đã thảo luận về nguồn cung điện của Ukraine và các nhà máy điện hạt nhân trong cuộc điện đàm ngày 19/3.
Bản ghi nêu rõ: “Tổng thống Trump nói rằng Mỹ có thể hỗ trợ đáng kể trong vận hành các nhà máy này nhờ chuyên môn về điện. Mỹ sở hữu các nhà máy đó sẽ là cách bảo vệ tốt nhất cho cơ sở hạ tầng này và hỗ trợ ngành năng lượng Ukraine”.
Ngày 20/3, Tổng thống Zelensky bác bỏ phần này và tuyên bố: “Về quyền sở hữu, chúng tôi chắc chắn không thảo luận vấn đề này với Tổng thống Trump”. Ông Zelensky nhấn mạnh rằng toàn bộ năng lượng hạt nhân thuộc về nhà nước Ukraine, bao gồm cả khu vực Zaporizhzhia.
Một ngày trước đó, ông Zelensky cho biết Ukraine sẵn sàng xem xét khả năng Mỹ đầu tư để khôi phục và hiện đại hóa Zaporizhzhia. Trong một cuộc họp báo sau cuộc gọi với ông Trump, ông Zelensky nói rằng họ chỉ thảo luận về nhà máy Zaporizhzhia, chứ không phải toàn bộ mạng lưới điện hạt nhân của Ukraine.
Ông Zelensky nói: “Tôi tin rằng nhà máy sẽ không thể hoạt động khi Nga đang kiểm soát. Tôi tin rằng nhà máy có thể được khôi phục để vận hành”. Ông cũng cho rằng quá trình này có thể mất ít nhất hai năm.
Trước khi Nga tiến hành chiến dịch quân sự toàn diện năm 2022, nhà máy Zaporizhzhia cung cấp khoảng 20% sản lượng điện của Ukraine với sáu lò phản ứng và là nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu. Nhân viên Ukraine vẫn đang làm việc tại nhà máy này dưới sự kiểm soát của Nga.
Hiện tại, nhà máy này đã bị ngắt kết nối khỏi lưới điện và cơ sở hạ tầng điện cần thiết để vận hành an toàn đã bị hư hỏng do các cuộc tấn công bằng thiết bị bay không người lái và pháo kích liên tục. Nga cũng đã phá hủy đập Kakhovka gần đó, làm cạn hồ chứa cung cấp nước làm mát cho nhà máy.
Theo nhóm thanh sát viên của Liên hợp quốc có mặt tại hiện trường, cả sáu lò phản ứng đều đã ngừng hoạt động và có lo ngại về việc bảo trì nhà máy khi các vụ nổ vẫn xảy ra gần đó.
Khi được hỏi về khả năng Mỹ vận hành một nhà máy điện hạt nhân của Ukraine, Bộ trưởng Năng lượng Mỹ Chris Wright nói với kênh Fox News: “Chắc chắn là chúng tôi có chuyên môn kỹ thuật vượt trội để vận hành các nhà máy đó. Tôi không nghĩ điều đó cần đến hiện diện quân sự. Nhưng tôi sẽ để vấn đề chính sách đối ngoại cho Tổng thống Trump và Ngoại trưởng Marco Rubio. Tuy nhiên, nếu Mỹ vận hành các nhà máy điện hạt nhân ở Ukraine mà có thể giúp đạt được mục tiêu hòa bình, thì không vấn đề gì. Chúng tôi có thể làm được”.
Tính khả thi
Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia ở Ukraine ngày 11/9/2022. Ảnh: AFP/TTXVN
Dù vậy, các chuyên gia đặt câu hỏi về tính khả thi của ý tưởng mà chính quyền Tổng thống Trump đưa ra.
Để vận hành nhà máy này an toàn, cần đảm bảo nguồn điện ổn định để tránh sự cố nóng chảy lò phản ứng, cũng như khôi phục đủ nguồn nước để làm mát nhà máy.
Ông Edwin Lyman, Giám đốc an toàn điện hạt nhân tại Liên minh Nhà khoa học, bày tỏ quan ngại: “Điều đầu tiên cần làm là đảm bảo chắc chắn rằng sẽ không có cuộc tấn công nào nhằm vào nhà máy này hoặc cơ sở hạ tầng hỗ trợ, bao gồm cả điện và nước, và điều này phải được đảm bảo tuyệt đối. Cho đến nay, vẫn chưa đạt được một thỏa thuận như vậy khi pháo kích vẫn diễn ra hàng ngày xung quanh các lò phản ứng”.
Theo ông Lyman, không có ý nghĩa gì khi tìm cách khôi phục và vận hành một nhà máy có thể bị đe dọa bất cứ lúc nào.
Theo ông Lyman, Mỹ vận hành nhà máy này sẽ đặt ra rất nhiều vấn đề về hậu cần, kỹ thuật và thực tiễn mà hiện chưa có lời giải, trong đó có cả vấn đề trách nhiệm của Mỹ nếu xảy ra sự cố tại cơ sở này. Ông Lyman nói: “Sở hữu hoặc vận hành nhà máy đi kèm với trách nhiệm”.
Các chuyên gia hạt nhân cũng nhấn mạnh rằng Mỹ không có nhà máy điện hạt nhân nào sử dụng cùng công nghệ với Zaporizhzhia, vốn được thiết kế theo kiểu lò phản ứng năng lượng nước-nước (viết tắt là “VVER” trong tiếng Nga).
Bà Elena Sokova, Giám đốc Trung tâm Giải trừ Quân bị và Không phổ biến Vũ khí ở Vienna, cho biết: “Đây là những công nghệ khác nhau. Mỹ là một quốc gia tiên tiến... nhưng để có thể ngay lập tức kiểm soát một hệ thống có thiết kế khác biệt, do một quốc gia khác thiết kế, mà chưa từng có kinh nghiệm vận hành thì tôi nghĩ đó không phải là một giải pháp hay hoặc một lựa chọn khả thi. Tuy nhiên, nếu chúng ta đang nói về một quá trình dài hạn, tôi chắc chắn một số vấn đề có thể được giải quyết, đặc biệt nếu có một thỏa thuận... để phần lớn nhân viên và nhà vận hành Ukraine tiếp tục quản lý các lò phản ứng này”.
Trong khi đó, ngày 19/3, Tổng thống Zelensky nhấn mạnh rằng khôi phục nhà máy một cách an toàn là lợi ích chung của toàn thế giới và Ukraine cần có vai trò trong đó. Ông nhấn mạnh: “Bởi vì đây là của chúng tôi, đây là đất của chúng tôi, đây là nhà máy của chúng tôi”.
Trong khi đó, giao tranh tiếp tục dọc theo tiền tuyến, tình hình tại nhà máy Zaporizhzhia vẫn không thay đổi.