Trong bối cảnh thị trường Trung Quốc (nơi chiếm hơn 97% kim ngạch xuất khẩu sầu riêng của Việt Nam) đang giảm mạnh nhu cầu, nhiều chuyên gia kinh tế khuyến nghị người dân, doanh nghiệp cần chuyển hướng sang con đường phát triển bền vững, minh bạch và có trách nhiệm.
Người trồng sầu riêng đang mong thị trường thuận lợi, xuất khẩu bền vững và ổn định.
Diện tích tăng "nóng"
Chưa đầy một thập kỷ, diện tích trồng sầu riêng của cả nước đã tăng vọt từ 32.000 ha (năm 2015) lên gần 179.000 ha (năm 2024), vượt xa mục tiêu đề ra đến năm 2025.
Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, sự tăng trưởng “nóng” này đang bộc lộ nhiều bất cập trong quy hoạch vùng trồng, quản lý chất lượng và năng lực kiểm soát an toàn thực phẩm. Đáng chú ý, hơn 97% sầu riêng Việt Nam xuất khẩu trong năm 2024 đều tập trung vào thị trường Trung Quốc. Nhưng chỉ trong 4 tháng đầu năm 2025, lượng sầu riêng xuất sang quốc gia này đã giảm 46,5%, giá trị kim ngạch sụt 48,1%. Nguyên nhân đến từ khó khăn kinh tế nội tại của Trung Quốc, thay đổi thị hiếu tiêu dùng và sự cạnh tranh từ các quốc gia mới nổi như Campuchia, Malaysia... những nước vừa được Trung Quốc cho phép nhập khẩu chính ngạch từ cuối năm 2024.
Trước áp lực này, nhiều doanh nghiệp Việt Nam đang rơi vào cảnh hàng tồn kho kéo dài, đơn hàng bị hủy, thiệt hại không chỉ về kinh tế mà cả uy tín. Ông Lê Liên Thành, Thành viên HĐQT Công ty CP Xuất nhập khẩu đầu tư thương mại sản xuất Miền Nam 007 cho biết: “Hiện mỗi ngày công ty chỉ xuất được vài container, trong khi năng lực có thể gấp nhiều lần. Chi phí lưu kho tăng cao, ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động”.
Tuy nhiên, ông Thành vẫn nhìn nhận những điểm sáng như việc Trung Quốc cấp thêm mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói thời gian qua. Dù vậy, ông Thành cảnh báo: “Nếu chỉ mở rộng mã số mà không kiểm soát được vùng sạch cadimi thì rủi ro vẫn còn rất lớn”. Ông cũng kiến nghị cơ quan chức năng nhanh chóng đánh giá, công nhận vùng đủ điều kiện xuất khẩu, tránh tình trạng “nóng vội số lượng, buông lỏng chất lượng”.
Gắn kết ba nhà để phát triển
Một trong những thách thức nổi cộm hiện nay là việc kiểm soát dư lượng cadimi - kim loại nặng ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng nông sản và khả năng đáp ứng tiêu chuẩn nhập khẩu. Theo tiến sĩ Lê Phong Hải, Giám đốc Trung tâm chuyển giao công nghệ Biotech Solution, cadimi có thể tồn tại trong đất, nước, phân bón và thuốc bảo vệ thực vật nên việc kiểm soát rất khó nếu vẫn canh tác theo phương pháp truyền thống. Giải pháp loại bỏ cadimi phải là canh tác hữu cơ theo quy trình nghiêm ngặt.
Tiến sĩ Lê Phong Hải cho rằng cần thiết lập mô hình sản xuất hữu cơ bền vững trên diện rộng, đồng thời chuyển giao công nghệ đến nông dân và doanh nghiệp. “Đây không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà còn là thách thức về tổ chức, về sự liên kết chặt chẽ giữa người trồng và đơn vị thu mua, chế biến”, ông Hải nhấn mạnh.
Từ góc độ người trồng, ông Trần Ngọc Ấn, chủ trang trại sầu riêng Five A cho rằng, giải pháp dài hạn nằm ở truyền thông, hội thảo kỹ thuật. “Người dân chỉ có thể làm đúng khi họ hiểu và tin vào hướng đi bền vững. Tôi sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm, nhưng quan trọng là hệ thống hỗ trợ kỹ thuật phải đi đến từng vùng, từng nông hộ”.
Sầu riêng đang được bày bán khá nhiều tại các siêu thị ở TP Hồ Chí Minh.
Trong khi đó, ông Vũ Phi Hổ, đại diện Công ty CP sầu riêng Tây Nguyên (Sarita) cũng phản ánh tình trạng nhập nhằng trong hệ thống đóng gói. “Nhiều cơ sở chưa được Bộ Nông nghiệp và Môi trường cấp phép vẫn hoạt động, dù Trung Quốc chỉ công nhận đơn vị được Hải quan nước họ phê duyệt. Việc này làm giảm tính minh bạch, ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín xuất khẩu”, ông Hổ nói.
Theo ông Vũ Phi Hổ, nhiều vùng trồng mới hiện còn yếu về kỹ thuật, đặc biệt là kiểm soát thuốc bảo vệ thực vật. Việc bà con tự "chắp vá" kiến thức để sản xuất khiến chất lượng đầu ra không ổn định. Mở rộng diện tích mà thiếu năng lực canh tác sẽ dẫn đến rủi ro cho cả ngành. Một điểm yếu khác là hệ thống dữ liệu vùng trồng còn thiếu đồng bộ, trong khi quy chuẩn sử dụng vật tư nông nghiệp chưa thống nhất. Điều này khiến cho việc xây dựng chuỗi sản xuất đạt chuẩn quốc tế trở nên khó khăn, dễ bị “gãy gánh” khi thị trường siết chặt tiêu chuẩn.
“Không thể để hàng bị trả về từ biên giới lại quay đầu bán cho người tiêu dùng trong nước. Đó là điều không thể chấp nhận. Muốn sầu riêng Việt Nam giữ được vị thế, cả doanh nghiệp lẫn nông dân phải đặt chất lượng, minh bạch và đạo đức kinh doanh lên hàng đầu”, ông Hổ bày tỏ.
Theo ông Vũ Phi Hổ, trong bối cảnh thị trường quốc tế ngày càng khắt khe, sầu riêng Việt Nam không thể chỉ dựa vào lợi thế ngắn hạn hay mở rộng diện tích ồ ạt. Con đường duy nhất để phát triển bền vững chính là siết chặt chất lượng, chuẩn hóa quy trình canh tác, nâng cao năng lực kỹ thuật và tạo ra chuỗi giá trị minh bạch, có trách nhiệm với cả người tiêu dùng trong và ngoài nước.