Quan chức Ấn Độ treo giải thưởng 1 triệu USD cho người giải mã được chữ viết cổ đại

Và đây vẫn là một bí ẩn kéo dài, chất xúc tác cho những cuộc tranh luận nảy lửa, những lời đe dọa đến tính mạng các nhà nghiên cứu và cả những giải thưởng tiền mặt cho người tìm ra câu trả lời.

Mới đây chỉ cách đây khoảng 1 tháng, một quan chức cấp cao bang tại Ấn Độ đã đưa ra giải thưởng 1 triệu USD cho bất kỳ ai có thể giải mã chữ viết của nền văn minh Thung lũng Indus - trải dài trên khu vực hiện là Pakistan và miền Bắc Ấn Độ.

“Một câu hỏi thực sự quan trọng về thời tiền sử tại Nam Á có khả năng được giải đáp nếu chúng ta có thể giải mã hoàn toàn chữ viết này", ông Rajesh P. N. Rao, Giáo sư khoa học máy tính tại Đại học Washington, người đã nghiên cứu vấn đề này hơn một thập kỷ, cho biết.

Nếu được giải mã, hệ thống chữ viết này có thể hé lộ cách nhìn rõ hơn về một nền văn minh thời đại đồ đồng được cho là sánh ngang với Ai Cập cổ đại và Lưỡng Hà. Một số nhà nghiên cứu tin rằng nền văn minh này từng có hàng triệu cư dân, với các thành phố có quy hoạch đô thị tiên tiến, hệ thống đo lường tiêu chuẩn và mạng lưới thương mại rộng lớn.

Nhưng quan trọng hơn, nó có thể giúp trả lời những câu hỏi cơ bản về danh tính của người Indus và hậu duệ của họ – một tranh luận căng thẳng về mặt chính trị về nguồn gốc của Ấn Độ hiện đại và cư dân bản địa của nước này.

Ông Rao cho biết bất kỳ nhóm nào cũng cố gắng tuyên bố rằng nền văn minh của họ là một trong những nền văn minh đầu tiên có quy hoạch đô thị, sở hữu ngành thương mại tuyệt với và đi biển để giao thương toàn cầu. Điều này sẽ được cho là có ý nghĩa lớn khi khẳng định được những người này chính là tổ tiên của mình, vị giáo sư này nói thêm.

Vì sao khó giải mã?

Mặc dù hệ thống chữ viết này vẫn chưa được giải mã kể từ khi những mẫu vật đầu tiên được công bố vào năm 1875. Tuy nhiên, loài người hiện đại cũng biết một số điều về nền văn hóa Thung lũng Indus nhờ các cuộc khai quật khảo cổ tại những thành phố lớn như Mohenjo-daro, thuộc tỉnh Sindh của Pakistan ngày nay, cách Karachi khoảng 510 km về phía Đông Bắc.

Những thành phố này được xây dựng theo hệ thống lưới giống như New York hay Barcelona, với các hệ thống thoát nước và quản lý nước tiên tiến – những đặc điểm mà vào thời điểm đó “chưa từng có trong lịch sử”.

Trong suốt thiên niên kỷ thứ hai và thứ ba trước Công nguyên, các thương nhân Indus đã giao thương với các nền văn minh ở khắp Vịnh Ba Tư và Trung Đông. Tàu của họ vận chuyển các thỏi đồng, ngọc trai, gia vị và ngà voi. Họ chế tác trang sức từ vàng và bạc, xây dựng nhiều khu vực để cư trú lâu dài tại những nơi cách xa hoặc thậm chí thiết lập các thuộc địa của mình.

Đến khoảng năm 1800 trước Công nguyên – tức hơn 1.000 năm trước khi nền văn minh La Mã cổ đại ra đời – nền văn minh này đã bị sụp đổ, và cư dân ở đó dần di cư đến những ngôi làng nhỏ hơn. Một số học giả tin rằng biến đổi khí hậu là nguyên nhân chính, với bằng chứng về các đợt hạn hán kéo dài, sự thay đổi nhiệt độ và lượng mưa thất thường có thể gây thiệt hại cho nền nông nghiệp trong vài thế kỷ cuối cùng của nền văn minh Indus.

Tuy nhiên, những gì loài người hiện đại biết về nền văn minh Indus vẫn rất hạn chế so với nguồn thông tin phong phú về các nền văn minh khác như Ai Cập, Lưỡng Hà hay Maya. Nguyên nhân chính là do hệ thống chữ viết chưa được giải mã, vốn được tìm thấy trên các hiện vật như đồ gốm và ký tự trên đá.

Có một số lý do khiến việc giải mã trở nên khó khăn. Trước hết, số lượng hiện vật không nhiều – các nhà khảo cổ chỉ tìm thấy khoảng 4.000 hiện vật khắc chữ, so với con số khổng lồ khoảng 5 triệu từ trong chữ viết Ai Cập cổ đại, bao gồm chữ tượng hình và các biến thể khác. Trong khi đó, nhiều hiện vật Indus rất nhỏ, thường có kích thước chỉ khoảng 2,5cm², đồng nghĩa với việc chữ viết trên đó rất ngắn, hầu hết chỉ có 4 hoặc 5 ký hiệu.

Quan trọng nhất, các nhà nghiên cứu cũng chưa tìm thấy một hiện vật song ngữ nào có cả chữ viết Indus và bản dịch sang một ngôn ngữ khác, giống như cách phiến đá Rosetta giúp giải mã chữ tượng hình Ai Cập từ tiếng Hy Lạp cổ đại. Mọi người cũng không có tên của các vị vua Indus để làm manh mối, giống như cách viết tên của những nhân vật nổi tiếng như Cleopatra và Ptolemy được sử dụng giúp giải mã chữ viết Ai Cập cổ.

Có một số điều mà các chuyên gia phần lớn đều đồng ý. Hầu hết đều tin rằng chữ viết được viết từ phải sang trái, và nhiều người suy đoán rằng nó được sử dụng cho cả mục đích tôn giáo và kinh tế, chẳng hạn như đánh dấu các mặt hàng để giao dịch. Bên cạnh đó, các chuyên gia cũng gần như đồng ý với cách giải thích các dấu hiệu được tìm thấy như: một hình que không đầu tượng trưng cho một người.

Tuy nhiên, cho đến trước chưa tìm được “phiến đá Rosetta” tương đương của nền văn minh Indus, những lý thuyết này vẫn chưa được chứng minh là đúng hoàn toàn. "Không có sự đồng thuận nào đạt được ngay cả về những vấn đề cơ bản", các chuyên gia về Indus là Jagat Pati Joshi và Asko Parpola đã viết trong một cuốn sách năm 1987 liệt kê hàng trăm hiện vật và chữ khắc.

Bà Nisha Yadav, một nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Cơ bản Tata ở Mumbai, người đã làm việc với Giáo sư Rao trong dự án này và đã nghiên cứu chữ viết này trong gần 20 năm, cho biết: "Ngay cả nhiều thập kỷ sau, vẫn chưa có một dấu hiệu nào được giải mã".

Những giả thuyết gây tranh cãi

Đối với một số người, việc giải mã chữ viết không chỉ đơn thuần là tò mò hay nghiên cứu học thuật – đó là một câu hỏi mang tính tồn tại. Họ tin rằng việc này có thể làm sáng tỏ nguồn gốc thực sự của người Indus và dòng chảy di cư trong khu vực – vào hay ra khỏi Ấn Độ.

Có hai nhóm chính tranh giành quyền nhận nền văn minh Indus là của mình. Một nhóm cho rằng hệ thống chữ viết của nền văn minh Indus có liên hệ với các ngôn ngữ Ấn-Âu như tiếng Phạn cổ, vốn là nguồn gốc của nhiều ngôn ngữ hiện đang được sử dụng ở miền Bắc Ấn Độ.

Trong khi nhiều học giả tin rằng những người Aryan từ Trung Á mang các ngôn ngữ Ấn-Âu vào Ấn Độ, nhóm trên lại lập luận điều ngược lại khi cho rằng tiếng Phạn và các ngôn ngữ liên quan bắt nguồn từ nền văn minh Indus và sau đó lan tỏa ra châu Âu.

Nhóm thứ hai tin rằng hệ thống chữ viết này có liên quan đến hệ ngôn ngữ Dravidian, hiện được nói chủ yếu ở miền Nam Ấn Độ. Họ cho rằng ngôn ngữ Dravidian từng phổ biến khắp khu vực trước khi người Aryan xuất hiện.

Một số học giả như Iravatham Mahadevan cho rằng các cuộc tranh cãi này là vô nghĩa vì sự phân biệt giữa người Aryan và Dravidian không rõ ràng. “Không có người Dravidian hay Aryan thuần chủng – cũng giống như người Pakistan và Ấn Độ về cơ bản là rất giống nhau”, ông nói trong một cuộc phỏng vấn năm 1998.

Tuy nhiên, câu hỏi này vẫn còn nhiều tranh cãi. Trong một bài diễn thuyết trên TED năm 2011, Giáo sư Rao cho biết ông đã nhận được môt là thư mang tính chỉ trích sau khi công bố một số phát hiện của mình. Các nhà nghiên cứu khác như ông Steve Farmer cho biết đã nhận được những lời đe dọa giết người. Ông Steve Farmer cùng với các đồng sự của mình đã gây chấn động thế giới học thuật vào năm 2004 khi lập luận rằng chữ Indus không đại diện cho một ngôn ngữ nào cả, mà chỉ là một tập hợp các ký hiệu giống như những ký hiệu mà chúng ta thấy trên các biển báo giao thông hiện đại.

Cách thức để giải mã hệ thống chữ viết Indus

Bất chấp những tranh cãi, chữ viết Indus vẫn thu hút các nhà nghiên cứu và cả những người đam mê nghiệp dư. Một số trong đó gần như đã dành cả sự nghiệp của mình để giải câu đố này.

Vị chuyên gia nổi tiếng trong lĩnh vực này là Parpola đã cố gắng tìm ra ý nghĩa đằng sau một số dấu hiệu nhất định. Ví dụ, ông đưa ra nhận định rằng trong nhiều ngôn ngữ Dravidian, các từ "cá" và "sao" phát âm giống nhau, và các ngôi sao thường được dùng để tượng trưng cho các vị thần trong các chữ viết cổ khác. Vì vậy, các ký hiệu Indus trông giống như cá có thể tượng trưng cho các vị thần.

Các nhà nghiên cứu khác, như Giáo sư Rao và Yadav, tập trung nhiều hơn vào việc tìm kiếm các mẫu trong hệ thống chữ viết. Để làm được điều này, họ đào tạo các mô hình máy tính để phân tích một chuỗi các dấu hiệu. Sau đó, họ loại bỏ một số dấu hiệu cho đến khi máy tính có thể đoán chính xác các ký hiệu còn thiếu là gì.

Điều này khá hữu ích vì nhiều lý do. Mọi người có thể hiểu rõ hơn về các mô hình trong cách thức hoạt động của chữ viết. Điều đó được hiểu như chữ cái “U” thường theo sau chữ “Q” trong tiếng Anh để tạo thành từ có nghĩa. Việc này có thể giúp các nhà nghiên cứu điền vào các khoảng trống cho các hiện vật có dấu hiệu bị hỏng hoặc bị mất.

Điều quan trọng là việc biết những mẫu chung này có thể giúp xác định các trình tự không tuân theo các quy tắc. Nhà nghiên cứu Yadav chỉ ra những hiện vật được tìm thấy ở Tây Á, cách xa Thung lũng Indus, mặc dù sử dụng cùng một ký hiệu Indus, nhưng lại tuân theo các mẫu hoàn toàn khác nhau. Điều này cho thấy hệ thống chữ viết này có thể đã tiến hóa để được sử dụng trên nhiều hệ thống ngôn ngữ khác nhau, tương tự như bảng chữ cái Latin.

Trong khi đó, những người không phải là “dân nghiên cứu” cũng muốn thử sức mình trong việc giải quyết nó. Với thông báo về giải thưởng 1 triệu USD - mặc dù không có thông tin rõ ràng về nơi mọi người có thể nộp đơn xin giải - những người nghiệp dư đã đổ xô đến các chuyên gia để háo hức chia sẻ lý thuyết của họ.

Giáo sư Rao cho biết: “Tôi từng nhận được khoảng 1 hoặc 2 email mỗi tuần. Nhưng bây giờ, sau khi giải thưởng được thông báo, tôi nhận được email hầu như mỗi ngày”. Ông nói thêm rằng các email đến từ đủ mọi thành phần trên khắp thế giới, viết bằng nhiều ngôn ngữ khác nhau.

Sau nhiều năm, Giáo sư Rao cho biết bất kỳ đột phá nào nữa cũng sẽ đòi hỏi sự hợp tác quốc tế đa ngành, nguồn tài trợ lớn và thậm chí là các cuộc đàm phán chính trị để cho phép khai quật ở các khu vực biên giới đang tranh chấp giữa Ấn Độ và Pakistan.

Trong khi đó, nhà nghiên cứu Yadav cho biết: “Tôi mong muốn được giải quyết vấn đề này mỗi ngày. Nếu chúng ta giải mã được chữ viết, nó sẽ mở ra một cánh cửa sổ vào cuộc sống và hệ tư tưởng của người Indus. Chúng ta sẽ biết được nhiều điều về tổ tiên của mình… họ đã nghĩ gì, họ tập trung vào điều gì?”.