Nhà báo - dịch giả Vũ Văn Âu, nguyên cán bộ Thông tấn xã Việt Nam, và cuốn Từ điển Việt - Tây Ban Nha do chính ông biên soạn. Ảnh: Mai Phương/TTXVN
Nhân dịp Tổng kết Chương trình 65 năm Nghĩa tình Việt Nam - Cuba, một chương trình diễn ra trong thời gian rất ngắn (65 ngày từ 13/8 - 16/10) nhưng đã thu được kết quả thật ấn tượng: hơn 537 tỷ đồng ủng hộ đồng bào Cuba, Thông tấn xã Việt Nam giới thiệu câu chuyện về một nhà báo già hơn 90 tuổi đã dành tất cả số tiền từ cuốn từ điển Việt - Tây Ban Nha do ông biên soạn để ủng hộ những người bạn Cuba chí cốt. Để chúng ta cùng cảm nhận và hiểu được sức mạnh to lớn của một Chương trình được khơi lên từ mối tình hữu nghị thủy chung Việt Nam - Cuba.
Nghề báo - làm giàu có và sâu sắc hơn những mối tình hữu nghị
Trong căn nhà nhỏ ngõ 295 phố Bạch Mai (Hà Nội), ở tuổi ngoài 90, nhà báo lão thành Vũ Văn Âu, nguyên phóng viên Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN), Trưởng phân xã đầu tiên của TTXVN tại La Habana (Cuba) vẫn giữ giọng nói hào sảng, nụ cười hiền hậu và tình cảm sâu đậm dành cho đất nước Cuba - nơi ông đã gắn bó suốt nhiều năm tháng tuổi trẻ học tập và công tác.
Nhà báo Vũ Văn Âu thuộc thế hệ cán bộ Việt Nam đầu tiên sang Cuba học tiếng Tây Ban Nha, theo đề nghị của Chủ tịch Fidel Castro trong buổi tiếp Bộ trưởng Văn hóa Việt Nam Hoàng Minh Giám tháng 5/1961. Sau ba năm học tập tại Trường Đại học La Habana, năm 1964, ông trở về nước, công tác tại Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) và được giao nhiệm vụ chuẩn bị thành lập cơ quan thường trú của TTXVN tại Cuba.
Đến tháng 11/1966, ông quay lại La Habana, trở thành Trưởng phân xã TTXVN đầu tiên tại Cuba. Ngày 6/11/1966, bản tin tiếng Việt đầu tiên từ Havana chính thức phát về Hà Nội, đánh dấu mốc mở đầu hợp tác thông tấn giữa hai đất nước. Trong suốt 7 năm công tác tại Cuba, ông đã góp phần quan trọng củng cố tình hữu nghị Việt Nam - Cuba và thúc đẩy hợp tác báo chí song phương.
Nhớ lại những ngày đầu thành lập phân xã, nhà báo Vũ Văn Âu kể: “Năm 1966, TTXVN và Hãng Thông tấn Prensa Latina chính thức thiết lập quan hệ hợp tác. Các đồng nghiệp Cuba ngỏ ý giúp chúng tôi tìm nơi đặt trụ sở, phương tiện di chuyển và mọi điều kiện cần thiết cho công việc. Chúng tôi từ chối vì hiểu tình hình khó khăn của họ, song sẽ không bao giờ quên thiện chí ấy”.
Để hỗ trợ việc thu phát tin của TTXVN tại La Habana, Bộ trưởng Bộ Truyền thông Cuba Jesús Montané đã cử người dựng cột ăng-ten tiêu chuẩn trên sân thượng trụ sở. Nhà báo Âu nhớ lại: “Sau này, khi Đài phát thanh ở Mễ Trì bị bom đánh trúng, việc truyền tin gặp nhiều trở ngại. Cuba đã cho phép phóng viên Việt Nam vào Trung tâm Thông tin Quốc gia để thu và chuyển tin. Nhờ vậy, thông tin giữa hai nước chưa từng bị gián đoạn. Dù đây là cơ quan được bảo vệ nghiêm ngặt, nhưng với Việt Nam, Cuba sẵn sàng hỗ trợ”.
Công việc của ông tại Cuba gắn liền với những đêm theo dõi tin tức từ Hà Nội. Thời điểm ấy, do chênh lệch múi giờ 12 tiếng, buổi tối ở Việt Nam là buổi sáng tại Cuba. Mỗi khi nghe được bản tin thắng trận, ông lập tức dịch sang tiếng Tây Ban Nha và gửi sang đài phát thanh Cuba để phát lại. Những bản tin ấy, vang lên giữa bầu trời La Habana, đã trở thành biểu tượng của tình đoàn kết và niềm tự hào chung giữa hai dân tộc.
Nhà báo Vũ Văn Âu kể: “Mình và bạn phối hợp đưa tin rất nhịp nhàng. Những sự kiện về Việt Nam, sau khi được dịch, được đồng nghiệp Cuba phát đi bất kể ngày đêm. Hầu như tất cả các bản tin của Prensa Latina đều có tin về Việt Nam”.
Không chỉ dừng ở tin tức, nhiều tờ báo lớn như Juventud Rebelde thường xuyên đăng các bài viết của ông để nhân dân Cuba hiểu hơn về cuộc kháng chiến của Việt Nam. Đặc biệt, Cuba cũng là nước đầu tiên trên thế giới công nhận Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam và thành lập Ủy ban Đoàn kết với Việt Nam, khởi nguồn cho phong trào đoàn kết sâu rộng của nhân dân Cuba dành cho Việt Nam.
Ông cũng từng nhiều lần tham dự các cuộc mít-tinh đoàn kết, nơi hàng trăm người dân Cuba giơ cao biểu ngữ “Việt Nam - Cuba đoàn kết muôn năm”.
Trong suốt 15 năm học tập và công tác tại Cuba, nhà báo Vũ Văn Âu nhận được sự giúp đỡ chí tình của đồng nghiệp nước bạn. Ông chia sẻ: “Những người bạn Cuba đã chỉ cho tôi cách viết báo phù hợp với độc giả Mỹ Latin, góp ý từng bài và cùng tôi hoàn thiện trước khi xuất bản. Họ cho tôi thấy một tinh thần quốc tế trong sáng và tình cảm chân thành không gì sánh được”.
Kỷ niệm về lần gặp Chủ tịch Fidel Castro
Kể về kỷ niệm trong quãng thời gian làm việc tại Cuba, nhà báo Vũ Văn Âu cho biết, tháng 10/1969, trong chuyến công tác giữa cao điểm phong trào sản xuất 10 triệu tấn đường, ông cùng phóng viên Võ Xuân Ca có dịp được gặp Chủ tịch Fidel Castro.
Hôm ấy, giữa cái nắng cháy bỏng của vùng miền Đông, hàng trăm nhà báo quốc tế theo bước vị lãnh tụ Cuba tới Oriente, tỉnh miền đông Cuba, nơi có trại lính Moncada mà Fidel và hơn một trăm đồng đội tấn công ngày 26/7/1953. Tại đây ông Fidel không ngần ngại xắn tay áo, cùng nhân dân lao động chặt mía giữa cánh đồng. Giờ giải lao, Chủ tịch Fidel đã trực tiếp mời hai phóng viên Việt Nam lại trò chuyện.
Nhà báo Vũ Văn Âu chia sẻ: “Chủ tịch Fidel mời chúng tôi cùng ăn mía, hỏi han tình hình của từng người, hỏi về Việt Nam. Khoảnh khắc ấy được một phóng viên Cuba ghi lại và phải hơn một tháng sau chúng tôi mới được nhận bức ảnh. Mỗi người đều có một tấm riêng, được Chủ tịch Fidel ký ở mặt trước, ghi rõ ngày tháng. Giữ tấm ảnh trong tay, tôi cảm nhận được không chỉ sự trân quý của một vị lãnh tụ dành cho những người bạn Việt Nam, mà còn là tình cảm nồng hậu của nhân dân Cuba. Đó là một trong những khoảnh khắc đáng nhớ nhất trong quãng đời làm báo của tôi”.
“Sự giúp đỡ thân tình mà nhân dân Cuba dành cho chúng tôi trong những ngày công tác tại đây là điều hết sức tuyệt vời. Họ coi chúng tôi như những người anh em cùng chung lý tưởng, luôn sẵn lòng sẻ chia từ bữa ăn, chỗ ở cho đến từng điều kiện nhỏ nhất trong sinh hoạt và công việc. Đó không phải vì chúng tôi nổi bật hơn ai khác, mà là một đặc ân có được từ tình hữu nghị sâu nặng giữa hai dân tộc Việt Nam - Cuba. Nếu không có tình cảm gắn bó, sự tin tưởng và trân quý ấy, những phóng viên Việt Nam xa xứ như chúng tôi chắc chắn đã không thể nhận được sự giúp đỡ, sẻ chia và đối xử chan hòa đến như vậy từ nhân dân Cuba, những con người luôn dành cho Việt Nam tình cảm đặc biệt, thủy chung và son sắt”, ông xúc động nói.
Dành 20 năm để biên soạn một cuốn từ điển
Năm 1996, nhà báo Vũ Văn Âu kết thúc nhiệm kỳ cuối cùng tại La Habana và nghỉ hưu. Ông được Hội Nhà báo Cuba trao tặng Huy chương Felix Elmuza lần đầu tiên, ghi nhận những đóng góp trong 12 năm công tác tại quốc đảo này. Cùng dịp đó, hãng thông tấn Prensa Latina cũng trao Bằng khen công nhận sự đóng góp của ông trong việc thắt chặt quan hệ hữu nghị và hợp tác giữa hai quốc gia và hai cơ quan thông tấn.
Sau khi nghỉ hưu, nhận thấy nhu cầu học tập tiếng Tây Ban Nha của con cháu và bạn bè còn thiếu tài liệu, ông bắt tay soạn thảo cuốn Từ điển Việt-Tây Ban Nha dựa trên Từ điển Việt - Pháp của cụ Nguyễn Lân và cụ Lê Khả Kế, cùng tham khảo từ điển tiếng Pháp Larousse.
Cuốn Từ điển Việt - Tây Ban Nha đầu tiên tại Việt Nam và được Nhà Xuất bản Đại học in ấn, phát hành vào tháng 12/2022, ông được Hội Nhà báo Cuba, lần thứ hai, tặng Huy chương Felix Elmuza ghi nhận những đóng góp trong hơn 12 năm làm phóng viên TTXVN tại quốc đảo này.
Trong lời nói đầu, ông viết: “Do nhu cầu học tập và sử dụng tiếng Tây Ban Nha của gia đình và bạn bè cần kíp mà chờ có một từ điển Việt - Tây Ban Nha "chuẩn" thì chưa biết đến bao giờ mới có, nên tôi thực hiện biên soạn cuốn từ điển này Dịch được đến đâu tôi gửi miễn phí cho mọi người, chỉ mong nhận góp ý để cuốn sách thêm phong phú và hoàn chỉnh”.
Số tiền nhuận bút 136 triệu đồng, ông trích 36 triệu đồng để cảm ơn những người giúp ông thực hiện cuốn từ điển bởi với ông đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” không chỉ là lời dạy mà còn là nguyên tắc sống.
Để chia sẻ với nhân dân Cuba sau sự cố cháy bể chứa dầu tại khu công nghiệp gần Vịnh Matanzas hồi tháng 8/2022, nhà báo Vũ Văn Âu đã thông qua Câu lạc bộ cựu du học sinh Việt Nam tại Cuba ủng hộ 100 triệu đồng.
Ông Âu tâm sự: “Dù không ai đòi hỏi, nhưng trong lòng tôi luôn cảm thấy một ‘cái nợ’ lớn đối với Cuba - đất nước đã dang rộng vòng tay, giúp đỡ tôi từ những ngày đầu đặt chân sang xứ sở này. Tôi luôn tự nhủ mình phải có trách nhiệm, phải biết trả lại phần nào tình cảm và sự quan tâm mà nhân dân Cuba đã dành cho tôi. Bất cứ khi nào có thể, dù là việc lớn hay việc nhỏ, tôi đều sẵn sàng dốc hết sức lực, làm trọn trách nhiệm của một người bạn, một người từng gắn bó và yêu mến đất nước anh em này”.
Trong buổi ra mắt cuốn từ điển tại La Habana năm 2023, ông được Hội Nhà báo Cuba vinh danh và trao tặng Huy chương Felix Elmuza lần thứ hai. Dù đã 93 tuổi, ông vẫn tích cực tham gia các hoạt động hữu nghị với Cuba, duy trì thói quen mở báo Granma, cập nhật tin tức nơi ông coi là “quê hương thứ hai”.
Trong sự nghiệp của mình, nhà báo Vũ Văn Âu đã vinh dự được phiên dịch cho các lãnh tụ Hồ Chí Minh, Fidel Castro và những người nổi tiếng như anh hùng Núp của Việt Nam, người chiến sĩ quốc tế Che Guevara và nhiều vị lãnh đạo khác. Đến nay, dù đã cao tuổi, nhưng ông Vũ Văn Âu vẫn tích cực tham gia các hoạt động nhằm tăng cường và thúc đẩy quan hệ hữu nghị đặc biệt, đoàn kết gắn bó anh em giữa Việt Nam và Cuba.
Từ những trải nghiệm ấy, ông luôn trăn trở về trách nhiệm của mỗi người trong việc gìn giữ và lan tỏa tình hữu nghị Việt Nam - Cuba: “Tôi mong thế hệ trẻ sẽ ghi nhớ, trân trọng và gìn giữ tình cảm ấy. Dù mỗi người chỉ làm một việc nhỏ, nhưng từng hành động đều góp phần vun đắp mối quan hệ đặc biệt mà nhân dân hai nước đã dày công xây dựng suốt 65 năm qua”.