Đánh thức di sản thổ nhưỡng - Bài 1: Triết lý nhân sinh trong từng sợi ngải

Ibuki Soba và Moxa Ibuki không chỉ mang dấu ấn của thổ nhưỡng đặc biệt, mà còn là kết quả của hành trình hồi sinh đầy tâm huyết của cộng đồng địa phương - những người nông dân, thợ thủ công và “người giữ lửa” quyết tâm bảo tồn nghề truyền thống giữa thời hiện đại. Trong nỗ lực ấy, bảo vệ nông sản bản địa cũng chính là bảo vệ cảnh quan, hệ sinh thái và tương lai của vùng núi Ibuki. Chùm bài "Đánh thức di sản thổ nhưỡng" của phóng viên TTXVN tại Nhật Bản ghi lại câu chuyện về cách mà thiên nhiên và con người hòa quyện để tạo nên giá trị bền vững cho kinh tế địa phương.

Bài 1: Triết lý nhân sinh trong từng sợi ngải

Trên sườn núi Ibuki thuộc tỉnh Shiga, nơi mùa Đông phủ tuyết dày và gió lạnh mang theo hơi ẩm đặc trưng của vùng núi miền Tây Nhật Bản, tồn tại một nghề thủ công đã được gìn giữ suốt nhiều thế kỷ: sản xuất moxa - dược liệu quan trọng trong liệu pháp cứu ngải truyền thống. Moxa được làm từ lớp lông trắng li ti ở mặt dưới lá ngải cứu, nhưng chính khí hậu đặc biệt và thổ nhưỡng của núi Ibuki mới là yếu tố khiến loại dược liệu nơi đây trở nên nổi tiếng khắp Nhật Bản.

Kỳ công quy trình

Theo các thợ thủ công kỳ cựu, ngải cứu mọc ở vùng Ibuki có lá lớn và dày hơn so với nhiều địa phương khác, do cây phải thích nghi với mùa Đông khắc nghiệt và lượng tuyết rơi lớn. Điều này giúp tạo ra lớp lông trắng nhiều và mịn - nguyên liệu cốt lõi để sản xuất moxa tinh chế. Ít thân cây hơn đồng nghĩa với ít tạp chất trong quá trình tách sợi, từ đó cho phép người thợ tạo ra sản phẩm có chất lượng cao mà chi phí không bị đội lên quá nhiều. Nguyên liệu tốt kết hợp với kỹ thuật truyền thống đã biến moxa Ibuki thành một trong những loại dược liệu được đánh giá cao nhất Nhật Bản từ thời Edo.

Quy trình làm moxa diễn ra theo nhịp mùa và phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên. Ngải cứu được thu hoạch từ cuối mùa Xuân đến đầu Thu, rồi được tách khỏi thân và phơi nắng trong khoảng 5 ngày. Người thợ phải lật lá 1 đến 2 lần/ngày để đảm bảo độ khô đồng đều. Sau khi phơi nắng, lá được lưu trữ cho đến đầu mùa Đông, khi không khí trở nên khô hơn và thích hợp cho giai đoạn sấy bằng nhiệt. Việc sấy khô diễn ra trong các phòng sưởi bằng khí tự nhiên, nơi lá được hong liên tục trong nhiều giờ để loại bỏ hoàn toàn độ ẩm còn sót lại. Chỉ những lá khô tuyệt đối mới có thể tạo ra loại moxa tinh chất đạt tiêu chuẩn.

Công đoạn nghiền lá ngải cứu được xem là phần quan trọng nhất của quy trình. Người thợ sử dụng ba loại đá mài khác nhau, được làm từ đá núi lửa, để tách các sợi lông mịn khỏi bộ phận lá xanh. Đá phải đủ cứng và thô để không làm nát sợi, nhưng cũng không được quá mềm khiến quá trình nghiền trở nên không đều. Sau đó, hỗn hợp lá nghiền được đưa vào thiết bị nagadoshi - một ống tre lớn quay liên tục để sàng lọc tạp chất. Chỉ khoảng 10 - 15% trọng lượng lá khô ban đầu trở thành moxa thô sau công đoạn này. Sản phẩm còn trải qua một vòng tinh chế nữa trong máy Tomi, nơi các tấm gỗ lớn xoay đều để tách những tạp chất nhỏ nhất. Tỷ lệ moxa tinh khiết thu được chỉ còn khoảng 4%, nhưng chính sự khắt khe ấy tạo nên chất lượng đặc trưng của moxa Ibuki.

Theo ông Tatsuki Oshitani, đại diện Công ty Yamasho - một trong những doanh nghiệp sản xuất moxa lâu đời nhất Nhật Bản - chất lượng moxa phụ thuộc nhiều vào thời gian và sự kiên nhẫn. Trao đổi với phóng viên TTXVN, ông chia sẻ: “Chúng tôi không thể biết chắc liệu những nơi khác có thể tạo ra moxa tinh khiết như ở Nhật Bản hay không cho đến khi trực tiếp thử làm. Phương pháp sản xuất ở Nhật Bản mất rất nhiều thời gian. Nhờ điều chỉnh thời gian nghiền và sàng, chúng tôi tạo ra được sản phẩm có độ tinh chế rất cao”. Ông cũng cho biết moxa từ Trung Quốc hay Nepal có thể sử dụng trong châm cứu, nhưng mùi, màu và độ cháy vẫn khác biệt đáng kể. Ông cho biết thêm: “Moxa tinh chế cao của Nhật Bản cháy chậm và tỏa nhiệt nhẹ”.

Triết lý gìn giữ di sản

Điều đặc biệt là dù Nhật Bản đã phát triển công nghiệp hiện đại, quy trình làm moxa Ibuki vẫn duy trì những phương pháp thủ công đã có từ hàng trăm năm trước. Nhiều thiết bị như nagadoshi hay Tohmi chủ yếu vẫn làm từ gỗ và tre, thay vì kim loại. Ông Takashi Maekawa, quản lý nhà máy Yamasho, lý giải rằng ngải cứu rất dễ bắt lửa do ma sát. Nếu sử dụng kim loại trong các thiết bị quay, nhiệt sinh ra có thể gây cháy. Ông cho biết: “Hầu hết dụng cụ của chúng tôi làm từ gỗ. Những kỹ thuật này đã được truyền lại nhiều thế hệ, và chúng tôi vẫn duy trì nguyên như vậy”. Từ việc phơi lá, sấy nhiệt đến nghiền và sàng, mỗi khâu đều gắn với tri thức lâu đời mà người thợ chỉ có thể học được qua nhiều năm làm nghề.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng rõ rệt, câu chuyện của moxa Ibuki cũng gióng lên lời nhắc nhở về mối quan hệ giữa thiên nhiên và nghề thủ công. Nếu lượng tuyết giảm, nếu độ ẩm mùa Đông thay đổi, lá ngải cứu sẽ không còn giữ được các đặc tính vốn có. Khi đó, chất lượng moxa - và cả sinh kế của nhiều gia đình - có thể bị đe dọa. Người dân địa phương hiểu rằng việc bảo vệ môi trường không chỉ là trách nhiệm sinh thái mà còn là bảo vệ chính nghề truyền thống đã nuôi sống họ qua nhiều thế hệ.

Ngày nay, moxa Ibuki không chỉ đóng vai trò trong y học cổ truyền mà còn trở thành nguồn thu quan trọng cho tỉnh Shiga. Sản phẩm này được các cơ sở châm cứu trong và ngoài Nhật Bản ưa chuộng, đồng thời góp phần phát triển du lịch trải nghiệm, nơi du khách có thể tận mắt chứng kiến quy trình sản xuất thủ công. Khi văn hóa bản địa được gắn kết với kinh tế địa phương, giá trị của moxa Ibuki trở nên rõ ràng hơn bao giờ hết.

Giữa nhịp sống hiện đại, nghề làm moxa ở núi Ibuki vẫn được duy trì bởi những con người tin rằng sự tinh tế chỉ có thể đạt được khi tôn trọng tự nhiên và di sản của tổ tiên. Có lẽ chính sự hòa hợp ấy - giữa khí hậu, bàn tay người thợ và triết lý gìn giữ môi trường - đã biến moxa Ibuki thành một kho báu dược liệu độc nhất vô nhị của Nhật Bản.

Bài cuối: Gói hồn núi vào hạt kiều mạch