Hát Phường vải là một loại hát ví đặc biệt nhất trong gia tài dân ca của vùng Nghệ Tĩnh. Trải qua bao biến cố thăng trầm của lịch sử, hát Phường vải vẫn tồn tại và phát triển cho đến ngày nay. Nhưng trước sự du nhập của văn hóa ngoại lai trong quá trình mở cửa hội nhập, cùng với việc thiếu kinh phí, thiếu nguồn nhân lực, các câu lạc bộ hát Phường vải ở Nghệ An đang đứng trước nguy cơ tan rã.
“Cứ đến mùa lễ hội hay dịp sinh nhật Bác là tôi lại đau đầu lo nghĩ”- ông Hoàng Thế Lựu, Chủ nhiệm câu lạc bộ dân ca Kim Liên mở lời. “Đau đầu” cũng là điều dễ hiểu bởi mang tiếng là câu lạc bộ nhưng chỉ vẻn vẹn có 10 hội viên, người “trẻ” nhất cũng ở độ tuổi 40, người lớn tuổi thì cũng đã qua ngưỡng 90, khiến việc tập hợp và tập luyện khá vất vả. Mong muốn có tiết mục tham dự năm nay khác đi, mới mẻ hơn, sinh động hơn các năm trước, hay tìm cho ra những hạt nhân văn nghệ mới, trẻ trung hơn cho câu lạc bộ quả thực là rất khó. Đó là chưa nói đến không có kinh phí để trang trải, duy trì hoạt động của câu lạc bộ. “Sau mỗi mùa lễ hội, câu lạc bộ hát Phường vải phải tạm thời ngừng hoạt động. Khi có đợt phát động mới thì chúng tôi tập hợp hội viên lại để tập luyện và đi thi, khi mới thành lập, câu lạc bộ có đến 30 thành viên, càng về sau lớp già thì mất đi, còn lớp trẻ thì bỏ dần. Giờ đây, câu lạc bộ hát Phường vải chỉ duy trì theo kiểu đối phó”, ông Lựu cho biết thêm.
Ngay cả câu lạc bộ hát Phường vải Trung tâm Văn hóa thông tin huyện Nam Đàn một năm cũng chỉ sinh hoạt được 2 lần. Ông Trịnh Hưng Minh, Chủ nhiệm câu lạc bộ cho biết: Đến ngày sinh hoạt, các thành viên trao đổi nghiệp vụ, tập những làn điệu mới, bài hát mới, riêng tổ âm nhạc thì tập luyện nhạc cụ. May mắn hơn các câu lạc bộ khác, câu lạc bộ của Trung tâm Văn hóa thông tin quy tụ 30 hạt nhân văn nghệ đến từ các trường, các xã trên địa bàn. Song do hoạt động không thường xuyên nên chất lượng và tính phổ quát chưa nhiều.
So với câu lạc bộ hát dân ca thì câu lạc bộ hát Phường vải vừa ít về số lượng (khoảng 10 câu lạc bộ) vừa kém về chất lượng, hoạt động lại cầm chừng. Câu hát Phường vải khá chải chuốt, khá điêu luyện, vì hát Phường vải đã trải qua một thời gian dài hàng mấy trăm năm, nhân dân với lối tư duy hình tượng đã đem tâm hồn và trí tuệ của mình tạo nên những câu ca hồn nhiên, trong sáng. Nội dung hát Phường vải mang đậm tính trữ tình, song nó khác các loại dân ca khác ở chỗ có sự tham gia của những nhà nho. Cho nên tính chất một số câu hát, quy cách trong khi hát, hình thức câu hát, quá trình của một cuộc hát... có phức tạp hơn. Để hát đúng với một cuộc hát Phường vải phải hát có lớp lang như hát lơ lửng (hát dạo), hát chào, hát mời, hát hỏi, hát đố, hát tình (hát xe duyên), hát tiễn hẹn trong không gian, môi trường diễn xướng khá chật hẹp là ở sân vườn (hoặc sân đình) và người phụ nữ đang ngồi quay xa, dệt vải. Tuy nhiên, do hát lời cổ, giai điệu trầm buồn, không có nhạc đệm nên khó lôi cuốn người hát lẫn người nghe.
Nghệ nhân dân gian là những tác giả của những câu hát Phường vải đầu tiên và cũng chính họ là những người bảo lưu, kế thừa và phát huy vốn hát ví mang đậm bản sắc quê hương. Bà Nguyễn Thị Kỳ, xóm 13 xã Hồng Long, Nam Đàn năm nay đã tròn 100 tuổi, tâm sự: “Ngày xưa nam thanh nữ tú trong làng ai ai cũng biết hát Phường vải. Hát Phường vải là một cách trò chuyện, đối đáp thông minh giữa bên nam và bên nữ, họ vừa làm vừa hát để tăng thêm sự lạc quan yêu đời, yêu lao động. Cũng từ hát Phường vải mà vợ chồng tôi nên duyên”. Theo bà Kỳ, hát ví thường có những từ đệm như ơ, chứ, thì, rằng, mà... xen kẽ giữa các nhịp, các tiết của lời thơ, lúc mở rộng kéo dài, lúc ngân nga lơ lửng. Bởi thế lớp trẻ ngày nay khó hát và không mấy ai say sưa với câu hát ví này. “Lớp người cũ như bà rồi cũng mất đi, các bà đang cố gieo trồng những lớp kế tục để giữ gìn truyền thống ca hát của dân tộc bằng cách “già dạy trẻ, trẻ học già” vào thời gian rỗi. Nhưng làm thế nào để lớp trẻ hiểu và yêu câu hát ví Phường vải, say mê với nó và muốn nó sống thực sự trong đời sống tinh thần là cả một chặng đường dài”, bà Kỳ đau đáu.
Thực tế thời gian qua, tỉnh Nghệ An cũng đã thành lập Trung tâm Bảo tồn và phát huy di sản dân ca xứ Nghệ, lập đề án Đưa dân ca vào trường học, huyện Nam Đàn cũng đã có đề án Bảo tồn và phát huy hát ví Phường vải song chưa mang lại hiệu quả. “Bảo tồn thì chúng tôi vẫn làm được, song việc phát huy thì ngày càng bế tắc”, ông Trần Xuân Giáp - Giám đốc Trung tâm Văn hóa thông tin huyện Nam Đàn thừa nhận.
Bài và ảnh: Bích Huệ