Các nhà khoa học, giới trí thức, những người tâm huyết với sự nghiệp giáo dục nước nhà đang bức bách trước đòi hỏi phải cải cách giáo dục. Nhưng Đề án đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo (GD&ĐT) mà Bộ chủ quản trình ra tại Hội nghị Trung ương 6 vừa qua chưa được thông qua. Điều quan trọng, Đề án đổi mới căn bản và toàn diện GD&ĐT thiếu cái cơ bản đầu tiên đó là triết lý giáo dục.
Vẫn tồn tại triết lý giáo dục “hư văn, khoa cử, quan trường”
Ở nước ta dạy và học chỉ để đi thi, cả tâm lý xã hội lẫn quản lý nhà nước về giáo dục chưa thoát khỏi triết lý giáo dục “hư văn, khoa cử, quan trường”. Đó là ý kiến của GS Phạm Minh Hạc, nguyên Bộ trưởng Bộ GD&ĐT. GS cũng thẳng thắn cho rằng Đề án đổi mới giáo dục chưa được Hội nghị Trung ương 6 thông qua chứng tỏ Đề án chưa được chuẩn bị tốt, tờ trình và dự án chưa thỏa mãn được các yêu cầu, mặc dù Đề án mất gần 2 năm chuẩn bị. Điều đó chứng tỏ Trung ương rất thận trọng đối với vấn đề giáo dục.
Phát biểu bế mạc tại Hội nghị Trung ương 6, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đánh giá đây là vấn đề hệ trọng phức tạp, có nhiều ý kiến khác nhau, khi nào thấy đủ điều kiện sẽ ra nghị quyết về giáo dục và đào tạo.
Học sinh lớp 1 Trường Tiểu học xã Sỹ Bình, huyện Bạch Thông đang được cô giáo hướng dẫn tập viết. Ảnh: Quý Trung – TTXVN |
Trong khi đó, nền giáo dục nước ta hiện nay đang tồn tại nhiều mâu thuẫn mà Đề án chưa đưa ra được giải pháp hữu hiệu. Mâu thuẫn giữa chính sách phát triển giáo dục nhanh, quy mô lớn với chính sách đầu tư. Mâu thuẫn giữa giáo dục toàn diện và điều kiện thực hiện. Nói là “toàn diện” thì kết quả “phiến diện”, đề ra đường hướng “dạy chữ, dạy người, dạy nghề”, nhưng cứ loay hoay với việc dạy chữ, mà chỉ trong việc này cũng còn nhiều vấn đề ngổn ngang. Trong dạy - học mâu thuẫn giữa lý thuyết và thực hành, giữa kiến thức và kỹ năng, giữa học vấn và năng lực hoạt động, giữa hiểu biết và văn hóa ứng xử…
Tiến sĩ Thang Văn Phúc, nguyên Thứ trưởng Bộ Nội vụ cho rằng: Việc đầu tư cho phát triển giáo dục bị dàn trải, kém hiệu quả, phân tán các nguồn lực. Việc kết hợp chủ trương xã hội hóa giáo dục, phát triển nhiều hình thức đào tạo, đã phát sinh nhiều "sáng kiến" liên kết, liên thông, liên tỉnh làm đại học..., phá vỡ các trọng điểm đào tạo chất lượng cao cấp quốc gia. Số lượng các trường đại học (ĐH), cao đẳng (CĐ) cấp tỉnh tăng nhanh, đến nay đã có trên 500 trường, tỉnh nào cũng có 1-2 trường, trong khi đội ngũ giáo viên, cơ sở vật chất không đảm bảo.
Ngay các ĐH lớn trọng điểm chiến lược như ĐH Quốc gia Hà Nội, TP Hồ Chí Minh cũng chạy theo số lượng, xa rời mục tiêu đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, cũng đào tạo đa ngành, đa cấp có cả hệ tại chức với số lượng sinh viên tăng gấp 2 lần so với quy định. Do không kiểm soát được hệ thống cơ sở GD-ĐT dẫn tới đầu tư dàn trải, lãng phí, yếu kém. Thách thức về chất lượng đào tạo càng thực sự trở thành vấn nạn.
Các nhà khoa học nhận định, với tình hình giáo dục như hiện nay, sự chuẩn bị Đề án như vậy là chưa đủ tầm để đưa ra tại Hội nghị Trung ương. Đổi mới căn bản, toàn diện và sâu sắc thực chất là cải cách giáo dục. Cải cách là phải giải quyết được tận gốc các vấn đề của giáo dục, là đưa ra được những cái mới, nhưng Đề án đổi mới giáo dục không làm được như vậy.
Cần một triết lý mới trong giáo dục và đào tạo
Muốn đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục, GS Phạm Minh Hạc cho rằng, phải đoạn tuyệt triết lý (tâm lý) hư danh, tốn tiền của dân và xã hội, hiệu quả thấp. Nhà trường phải chuyển hẳn sang dạy và học để hình thành và phát triển năng lực sống thực ở thế hệ trẻ, để họ có thể tạo lập cuộc sống tốt đẹp của chính họ, đồng thời có thể giúp gia đình và đóng góp, cống hiến cho cộng đồng, xã hội. Việc dạy và học phải nhằm hình thành và phát triển giá trị bản thân của người học. Thực hiện tốt đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về giáo dục, đồng thời quán triệt tư tưởng giáo dục là sự nghiệp của toàn dân, với nòng cốt là đội ngũ nhà giáo có lương tâm và tay nghề tốt, quản lý giáo dục theo một triết lý giáo dục đúng đắn, mới đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục.
Nguyên Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình: Chúng ta cần một nền giáo dục trung thực, lành mạnh và tiên tiến. Mặc dù, vai trò của người thầy trong giáo dục là căn cứ quan trọng để hoạch định chiến lược phát triển giáo dục nhưng cho đến nay, vấn đề giáo viên chưa một lần được giải quyết căn bản, thấu đáo khiến cho tất cả những mong muốn đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục ở nhà trường đều không thực hiện đến nơi đến chốn.
Trước thực trạng đó, rõ ràng là cần phải tập trung sửa đổi chính sách đối với nhà giáo và cải cách công tác đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, từ đó nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên, đáp ứng yêu cầu về phẩm chất, năng lực và có thu nhập từ lương và phụ cấp cao hơn mức trung bình trong xã hội. Đồng thời làm cho nghề dạy học trở thành một trong những nghề được xã hội thực sự coi trọng và có sức hút với các học sinh khá, giỏi sau khi tốt nghiệp bậc trung học phổ thông.
Những nhóm giải pháp cần thực hiện là: Đổi mới nội dung và phương pháp đào tạo, bồi dưỡng giáo viên phổ thông theo hướng chuyển từ đào tạo một lần sang đào tạo căn bản, trọng tâm là phát triển liên tục khả năng đáp ứng của giáo viên trước yêu cầu chuyên nghiệp hóa.
Sửa đổi chính sách về tiền lương và phụ cấp cho giáo viên để đảm bảo giáo viên dạy ở trường công họ có mức sống cao hơn mức sống trung bình trong xã hội cũng như tạo điều kiện về tài chính để giáo viên nâng cao trình độ nghề nghiệp thông qua học tập tiếp tục và tham gia các hoạt động văn hóa.
Cuối cùng là xây dựng và ban hành Luật nhà giáo và nghề dạy học, đặc biệt là xác lập chuẩn mực pháp lý về phẩm chất, năng lực của nhà giáo và người quản lý nhà trường.
Giáo sư Chu Hảo, nguyên Thứ trưởng Bộ KH&CN:
Để “Đổi mới căn bản toàn diện nền giáo dục Việt Nam” cần phải có cuộc Tổng điều tra giáo dục ở quy mô quốc gia. Có như vậy, mới biết được hiện chúng ta đang yếu kém ở khâu nào và đến mức độ nào để đề xuất phương án cải cách. Từ nay đến khi có Đề án tổng thể về cải cách giáo dục không tiến hành bất kỳ một Đề án đổi mới hoặc Dự Luật giáo dục mới nào do Bộ GD&ĐT đề xuất.
Đặc biệt, chúng ta cần thừa nhận nền giáo dục đang khủng hoảng và cần tiến hành một cuộc cải cách triệt để. Thành lập ủy ban quốc gia về cải cách giáo dục độc lập đối với Bộ GD&ĐT để thực hiện 2 nhiệm vụ: Tiến hành cuộc Tổng điều tra giáo dục trong năm 2013 và tổ chức soạn thảo Đề án tổng thể về cải cách giáo dục trong năm 2014 để Chính phủ trình Quốc hội thông qua và thực hiện bắt đầu từ năm 2015.
Nhưng theo quan sát của tôi, có rất nhiều kiến nghị có luận cứ rõ ràng, có sức thuyết phục nhưng chỉ có giá trị tham khảo. Để đổi mới căn bản toàn diện nền giáo dục Việt Nam còn cần đến năng lực biết lắng nghe và tiếp nhận của các nhà quản lý và hoạch định chính sách giáo dục.
GS-TS Hoàng Xuân Sính, Phó Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQVN:
Việc dạy ở nước ta còn nhiều vấn đề phải bàn. Có thể nói trong 12 năm từ tiểu học đến hết trung học phổ thông, giáo dục ở nước ta chỉ làm được việc dạy kiến thức, còn việc dạy người thì chưa làm được gì. Người ta thường nói: Cứ xem người dân hành xử ở nơi công cộng thì sẽ đánh giá được ngay giáo dục của nước họ.
Đi du lịch ở Trung Quốc ta sẽ thấy những biển đề nghị “Nói khẽ”, ở Thái Lan là “Không xả rác”, ở Xinhgapo là “Thừa một lạng thức ăn phải trả 10 đô la (sing)” ở quán ăn tự phục vụ, và các biển đó viết bằng tiếng Việt chứ không phải tiếng Anh, nghĩa là chỉ dành cho người Việt Nam.
Dân mình không thấy đó là một điều sỉ nhục mà chỉ thấy ngồ ngộ là họ viết bằng tiếng Việt. Từ đó có thể khẳng định dạy chữ không được quên dạy người. Con người có học phải là con người tử tế, phải biết xấu hổ với các hành động không tốt, không đẹp. |
Muốn đổi mới phải tìm ra nguyên nhân khiến nền giáo dục hiện nay đang khủng hoảng. Giống như quan niệm trị bệnh trong đông y xưa nay, phải trị từ gốc. Nhìn vào sản phẩm giáo dục, đào tạo, “đầu ra” giờ đây chưa đáp ứng nhu cầu xã hội, nhu cầu thị trường. Tư duy cũ kỹ, bao cấp theo kế hoạch chậm được đổi mới. Phổ biến đào tạo "lý thuyết suông", ít gắn với thực hành, với sản xuất, kinh doanh dẫn tới ra trường không biết làm việc, cơ sở phải đào tạo, bồi dưỡng lại. Các chợ lao động tuyển người của các doanh nghiệp và cơ quan có hàng nghìn người tham gia, nhưng chỉ tuyển được 5-10%.
TS Thang Văn Phúc cũng cho rằng cần xác định rõ nội hàm của giáo dục là quốc sách hàng đầu, đồng thời xác định trách nhiệm của nhà nước đến đâu và trách nhiệm của xã hội, của doanh nghiệp, của người dân trong phát triển GD-ĐT, trên cơ sở đó để huy động và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực dành cho GD-ĐT.
Một giải pháp không kém quan trọng là đổi mới phương thức quản lý nhà nước về GD-ĐT nên theo hướng phân cấp trong thời kỳ chuyển đổi, phân định rõ trách nhiệm của Trung ương và của địa phương. Địa phương cấp tỉnh quản lý trực tiếp hệ thống giáo dục phổ thông, cùng với các cơ sở đào tạo nghề và các trường trung cấp. Chính phủ, các bộ, ngành quản lý các trường ĐH, CĐ, các học viện, xây dựng hệ thống chính sách, pháp luật cho phát triển GD-ĐT. Gắn đào tạo với nghiên cứu khoa học và với thị trường. Trưng ương lo đào tạo nhân lực có trình độ cao và sử dụng có hiệu quả nguồn nhân lực này.
Đặc biệt, khi áp dụng chế độ thi tuyển cạnh tranh khi bổ nhiệm, đề bạt các vị trí lãnh đạo, quản lý trong nền công vụ sẽ khắc phục được chế độ bằng cấp hiện nay. Đội ngũ giáo viên, giảng viên phải được đảm bảo cuộc sống, tái đầu tư, nuôi được gia đình và có tích lũy.
Rất cần khuyến khích các cơ sở đào tạo từ các trường dạy nghề, trung cấp, CĐ tới ĐH thực hiện cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm từ chương trình, phương pháp đào tạo gắn với thực tiễn, với thị trường. Nhà nước hỗ trợ hoặc giao, cho thuê các cơ sở vật chất của nhà trường. Nhà trường lấy đào tạo theo yêu cầu của xã hội, thị trường, còn xã hội và thị trường quyết định tồn tại và phát triển của các cơ sở đào tạo. Cần sửa luật GD - ĐT theo hướng này. Nhà nước giữ vai trò kiểm tra, kiểm soát chất lượng đào tạo.
GS Hoàng Tụy kiến nghị phải từ bỏ các triết lý lạc hậu. Thay vào đó phải can đảm tiến lên thực hiện nền giáo dục như ở mọi nước văn minh hiện nay. Dạy người trong nền giáo dục là đề cao tính nhân văn: Rèn luyện nhân cách, phẩm chất trí tuệ, năng lực cảm thụ, ý thức cộng đồng, hướng theo thang giá trị phổ quát của nhân loại đương thời. Có như thế mới có thể hội nhập thành công và cái mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh mới có cơ may hiện thực. Bằng không chúng ta sẽ mãi lẹt đẹt theo sau thiên hạ và cái mục tiêu ấy sẽ mãi xa vời.
Thời gian qua, chỉ có một số trường hướng mạnh vào đào tạo kỹ sư thực hành có kết quả tốt. Điển hình như ĐH Bách Khoa Hà Nội, ĐH Công nghiệp TP Hồ Chí Minh, ĐH Công nghiệp Hà Nội… đã gắn đào tạo với yêu cầu xã hội và các doanh nghiệp - đào tạo theo đặt hàng…
Không dừng lại ở những kiến nghị chung chung, nhiều nhà giáo dục đã đưa ra các đề cương đổi mới giáo dục rất cụ thể. Ví dụ như các đề cương cải cách giáo dục của GS Hoàng Tụy. Một số nhóm nghiên cứu đưa ra đề cương cải cách chương trình, sách giáo khoa... Như vậy, ở đây, năng lực biết lắng nghe và tiếp nhận của các nhà quản lý và hoạch định chính sách giáo dục là vô cùng quan trọng.
Phương Anh