Mang kiến trúc triều đình đặc trưng cùng với những trầm tích mang đậm dấu ấn lịch sử - văn hóa, Lam Kinh đã trở thành khu di tích mang nhiều ý nghĩa văn hóa tâm linh thiêng liêng của dân tộc.
Một góc Khu di tích Quốc gia đặc biệt Lam Kinh (huyện Thọ Xuân). Ảnh: TTXVN phát
Trầm tích cố đô
Nằm trên địa bàn xã Xuân Lam, thị trấn Lam Sơn, huyện Thọ Xuân, cách thành phố Thanh Hóa 50km về phía Tây, Khu Di tích Quốc gia đặc biệt Lam Kinh (Di tích Lam Kinh) được xây dựng với kiến trúc đậm chất Á Đông, gồm nhiều công trình bề thế với lịch sử hàng trăm năm, mang dấu ấn văn hóa cung đình, cùng toàn bộ các bia ký, lăng mộ, minh chứng cho từng bước phát triển rực rỡ của nền kiến trúc nước nhà.
Vừa chở du khách trên chiếc xe điện tham quan Khu Di tích, thuyết minh viên Hoàng Thị Hiền vừa chia sẻ với du khách câu chuyện về lịch sử vùng đất Lam Kinh. Chị Hiền kể, Lam Kinh vốn là đất Lam Sơn, quê hương của anh hùng Lê Lợi, là nơi nghĩa quân Lam Sơn dựng cờ khởi nghĩa chống giặc Minh (1418-1428). Năm 1428, Lê Lợi lên ngôi hoàng đế (Lê Thái Tổ), lập nên vương triều Hậu Lê, đóng đô ở Thăng Long (Đông Kinh), mở ra thời kỳ phát triển mới cho quốc gia Đại Việt. Năm 1430, Lê Thái Tổ đổi tên vùng đất Lam Sơn thành Lam Kinh (Tây Kinh). Kể từ đó, các kiến trúc điện, miếu... bắt đầu được xây dựng.
Thành điện Lam Kinh xưa được xây dựng theo địa thế "tọa sơn hướng thủy”, một tiêu chuẩn vàng trong phong thủy của người Á Đông. Phía Bắc của kinh thành dựa vào núi Dầu, phía Nam nhìn ra sông Chu, có núi Chúa làm bình phong, phía Đông là rừng Phú Lâm, còn phía Tây được bảo vệ bởi núi Hương và núi Hàm Rồng. Khu hoàng thành, cung điện và thái miếu của kinh thành Lam Kinh vẫn được giữ nguyên vẹn cho đến ngày nay, với cách bố trí hình bàn cờ gồm khu ngọ môn, sân rồng, chính điện, thái miếu.
Đường dẫn vào hoàng thành có một con sông đào tên là sông Ngọc, cây cầu Bạch (còn gọi là Tiên Loan Kiều) bắc trên sông Ngọc là lối đi chính, dẫn du khách vào thăm Kinh thành cổ Lam Kinh. Cầu có hình cánh cung, được làm theo kiểu dáng kiến trúc độc đáo gọi là thượng gia hạ kiều (trên nhà, dưới cầu). Đi qua cầu khoảng 50m đến một giếng cổ, nước trong xanh và đầy quanh năm, bờ Bắc được lát bậc đá lên xuống, cung cấp nước cho điện Lam Kinh.
Đi qua Ngọ Môn, vào đến sân rồng, dẫn lối vào khu chính điện, thuyết minh viên Hoàng Thị Hiền cho biết: Chính điện Lam Kinh được ví như “linh hồn” của Khu Di tích bởi sự bề thế, trang nghiêm, là khu trung tâm lớn nhất, có hình chữ “Công”, gồm 3 tòa điện lớn nối tiếp nhau xây trên nền đất rộng là Quang Đức (tiền điện), Sùng Hiếu (trung điện) và Diên Khánh (hậu điện). Ngay sau Chính điện là 9 tòa Thái miếu được bài trí trang nghiêm, linh thiêng với dáng hình cánh cung ôm lấy chính điện. Đây là nơi thờ các vua và thái hậu triều Hậu Lê, chủ yếu thời Lê Sơ, với khung cảnh quanh năm nghi ngút khói hương, uy nghi và linh thiêng.
Năm 1962, Khu di tích lịch sử Lam Kinh được công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia, đến năm 1994 được Chính phủ phê duyệt dự án trùng tu tôn tạo. Năm 2012, nơi đây tiếp tục được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt.
Không chỉ đặc sắc về kiến trúc, Di tích Lam Kinh còn lưu giữ những tư liệu lịch sử mang đậm dấu ấn văn hóa Việt. Thuyết minh viên Hoàng Thị Hiền cho biết, nơi đây hiện đang lưu giữ 5 tấm bia cổ, là những tư liệu quý giá để nghiên cứu về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật điêu khắc, bao gồm bia Vĩnh Lăng (vua Lê Thái Tổ), bia Chiêu Lăng (vua Lê Thánh Tông), bia Dụ Lăng (vua Lê Hiến Tông), bia Kính Lăng (vua Lê Túc Tông), bia Khôn Nguyên Chí Đức (Hoàng Thái hậu Ngô Thị Ngọc Dao).
Thăm di tích Lam Sơn, không chỉ được thăm những di tích lịch sử mang đậm giá trị văn hóa, du khách còn có cơ hội tham quan khu rừng nguyên sinh, hòa mình vào thiên nhiên trong lành. Theo Ban quản lý Di tích lịch sử Lam Kinh, rừng Lam Kinh có khoảng 300-400 loài thực vật, trong đó có 70 loài gỗ quý như: lim, lát, dổi, de, vù hương…; các loại cây cổ như: đa, sanh, sui, duối, xoài đất… và nhiều loài dược liệu quý. Trong số này có nhiều cây gắn với giá trị di tích, tâm linh; hàng chục cây được công nhận là cây di sản Việt Nam như: đa, duối, lim xanh, sui, xoài đất, dổi, đại, sấu…
Anh Trần Hùng, du khách đến từ Hà Nội chia sẻ, anh rất thích thú khi đến tham quan Di tích Lam Kinh. Khu Di tích có kiến trúc đẹp, cổ kính, không khí trong lành. “Thật hiếm có di tích nào được như Lam Kinh, khi còn giữ được cả khu rừng nguyên sinh với hệ sinh thái đa dạng, phong phú các loài cây như hiện nay. Rừng bao bọc, che phủ và hòa quyện càng tôn lên vẻ đẹp cổ kính của di tích, với những lớp trầm tích mang đậm giá trị lịch sử, văn hóa, tâm linh”, anh Trần Hùng bày tỏ.
Và những câu chuyện huyền bí
Không chỉ hấp dẫn bởi kiến trúc độc đáo đậm chất Á Đông, hay những giá trị đặc biệt về văn hóa, lịch sử, Di tích Lam Kinh còn thu hút du khách bởi những truyền thuyết mang màu sắc huyền bí, gắn với yếu tố tâm linh, được nhiều người tò mò tìm hiểu, khám phá.
Thuyết minh viên Hoàng Thị Hiền kể, vào năm 2010, khi Dự án phục hồi phỏng dựng chính điện Lam Kinh được phê duyệt, cây lim 600 năm tuổi ở Khu di tích Lam Kinh đang xanh tươi, khỏe mạnh bất ngờ trút hết lá, chết khô. Trước sự lạ, Ban quản lý khu di tích Lam Kinh đã báo cáo về UBND tỉnh Thanh Hóa để xin chủ trương hạ cây lim. Khi chặt hạ cây xuống, nhiều người ngạc nhiên khi thấy, đường kính phần gốc cây lim trùng khớp với chân đá tảng cột cái, phần ngọn vừa với chân đá tảng cột quân. Những sự trùng hợp về kích thước này được đồn đoán rằng, dường như cây lim sinh ra để thực hiện sứ mệnh của 600 năm sau, là phỏng dựng lại cung điện cho hậu thế trên mảnh đất thiêng này. Và cây lim này được "lựa chọn" để phục dựng công trình lịch sử, gắn liền với vua Lê Lợi, là biểu tượng linh thiêng nối quá khứ và hiện tại.
Đó còn là truyền thuyết về cây ổi cười cao tầm hơn 3m, gần trăm năm tuổi. Người dân nơi đây gọi là cây ổi cười, bởi du khách chỉ cần xoa nhẹ vào thân cây, các lá trên cây đã rung lên như có gió thổi qua, tựa như cây cũng có linh hồn…
Câu chuyện về cây đa - thị cũng là một phần không thể thiếu ở Lam Kinh. Trước khi là cây đa, đó là cây thị rất to và nhiều quả. Chim chóc đến ăn quả thị đã vô tình mang mầm sống của cây đa vào lòng cây thị. Dần dần, cây đa lớn lên, bao bọc cây thị, tạo thành một cây đa - thị gắn kết không thể tách rời. Cây này được công nhận là Cây Di sản Việt Nam vào năm 2013, tượng trưng cho sự sinh sôi, sự tiếp nối giữa quá khứ và hiện tại.
Bên cạnh những truyền thuyết mang yếu tố tâm linh huyền bí, câu chuyện về Bảo vật quốc gia Bia Vĩnh Lăng - với con rùa đội bia đá có 6 móng cũng thu hút sự quan tâm của nhiều du khách.
Theo thuyết minh viên Hoàng Thị Hiền, Bia Vĩnh Lăng là tài liệu quý về nghệ thuật trang trí, điêu khắc thời Lê sơ, kế thừa tinh hoa điêu khắc Lý - Trần và nghệ thuật dân gian truyền thống. Mặt trước bia khắc khoảng 750 chữ Hán theo lối chữ Chân, do Nguyễn Trãi soạn. Mặt sau giữa trán khắc hình chữ nhật, hai bên khắc hình rồng, thân dài, trơn, không có vảy, đang uốn lượn, đầu ngẩng cao, chầu vào. Từ đỉnh trán bia xuống đế bia khắc hai đường chỉ chạy song song, giữa các đường chỉ nổi mỗi bên cũng được khắc 9 hoa văn hình nửa lá đề nối tiếp nhau từ đỉnh bia đến đế bia... Khoảng cách giữa các hình lá đề đều được chạm khắc xen kẽ hình hoa cúc dây.
Một trong những điểm khác biệt của Bảo vật quốc gia Bia Vĩnh Lăng là con rùa đội bia lại có tới 6 móng, trong khi loài rùa chỉ có 5 móng, nhiều nhà nghiên cứu đã có những lý giải khác nhau về chân rùa có 6 móng này. Có nhà nghiên cứu cho rằng, 6 móng chân tượng trưng cho 6 năm trị vì của vua Lê Thái Tổ. Có nhà nghiên cứu lại cho rằng, 6 móng đó là hình tượng thể hiện triết lý: Đã có vay thì có trả, người nghệ sỹ tạc Bia Vĩnh Lăng nhắc nhở người đời sau nhớ lấy bài học An Dương Vương có vay mà không trả. Trái lại, nhờ giữ được đạo vay trả (gắn với truyền thuyết hồ Hoàn Kiếm) đó mà nhà Lê trị vì được 354 năm, dài nhất trong lịch sử các triều đại phong kiến Việt Nam.
Trưởng Ban Quản lý di tích lịch sử Lam Kinh Nguyễn Xuân Toán cho biết, hằng năm, số lượng du khách đổ về Lam Kinh ngày càng đông, nhiều người tìm về đây tham quan, vãn cảnh, thắp hương thể hiện sự tri ân của các thế hệ hôm nay trước những cống hiến, hy sinh to lớn của các bậc tiền nhân. Để nâng cấp chất lượng dịch vụ phục vụ khách tham quan, thu hút du lịch, Ban Quản lý di tích lịch sử Lam Kinh đã đưa vào sử dụng hệ thống xe điện, thuyết minh tự động, trải nghiệm thực tế ảo.
“Các hướng dẫn viên hằng năm được cập nhật kiến thức mới, nâng cao trình độ chuyên môn, nội dung bài thuyết minh được đổi mới. Ngoài ra, hướng dẫn viên cũng được đào tạo các kỹ năng chụp ảnh cho khách”, ông Nguyễn Xuân Toán chia sẻ.
Với những giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc và hệ sinh thái đa dạng, cùng những truyền thuyết huyền bí, phản ánh tín ngưỡng và niềm tin của người dân vào sự bảo vệ của các bậc tiền nhân, Khu Di tích quốc gia đặc biệt Lam Kinh luôn là điểm đến hấp dẫn cho du khách, đặc biệt là trong những ngày đầu Xuân, năm mới.