Đã hơn bốn mươi năm rồi mà hình ảnh đạp lúa ngày xưa vẫn đeo đẳng trong ký ức của tôi. Hồi đó quê tôi (Bến Tre) chỉ làm mỗi năm một vụ lúa mùa. Gieo mạ, sạ, cấy, dặm, gặt lúa đều dùng sức người với hình thức quen thuộc “vạn vần đổi công”. Thu hoạch xong, lúa chất từng bó ngoài đồng cho khô, người nghèo thường căng manh bồ trên mặt ruộng để đập lúa bằng tay. Người khá giả cộ lúa về nhà bằng trâu, bò, kể cả thuê người gánh lúa về bằng đòn xóc.
Lũ trẻ chúng tôi thường lân la quanh các bãi trâu, bò đạp lúa để nghe chú nài tha hồ hò hét “... ví, thá...”. Từng đôi trâu hay bò bị “khớp” miệng bằng chiếc sọt tre để khỏi “ tranh thủ” cúi xuống ăn rơm, rạ. Có nơi hiếm hoi thì chỉ dùng một con trâu, bò để đạp lúa. Chúng to, khoẻ, khá nặng ký để đạp lúa mau rời khỏi bó lúa được chất hình tròn, đạp từ ngoài vào trong. Khi nào thấy lúa không còn dính vào rơm thì người điều khiển cho dừng lại và thay vào những bó lúa mới. Lúc này trâu, bò được nghỉ “giải lao”. Khi hết mẻ lúa, người ta dừng lại để hốt lúa vào bao, sau đó mang ra nơi có gió mạnh để giê lấy lúa chắc. Rơm được chất thành cây cao nghệu, đẹp mắt, có khi phải dùng thang tre mới chất hết do lượng rơm khá nhiều. Sân để đạp lúa thường làm bằng đất “thịt” được chủ nhà cào bằng bóng láng và nện rất chắc. Thường thì chủ nhà trả công cho người có trâu bò bằng lúa theo sự thỏa thuận của đôi bên.
Chúng tôi lúc nhỏ thường tụ tập xung quanh bãi đạp lúa để “mót’ lúa lép về cho gà vịt ăn. Lũ trẻ cũng lấy nơi này làm chỗ chơi bắn cu li, nhảy lò cò, bông vụ, chơi banh chuyền đũa, đánh đáo, đánh “trỏng”...Vui nhất là những đêm trăng sáng, làng quê tôi đầy rẫy sân đạp lúa thâu đêm. Khi ấy, người lớn tuổi uống trà hay khề khà ly rượu đế kể chuyện đời xưa, hoặc đờn ca tài tử. Phụ nữ thì nấu bánh tét, bánh ú, bánh ít, bánh canh phục vụ cánh đàn ông đang say sưa làm việc.
Thời đại @ rồi. Bây giờ gieo sạ, cấy, gặt, suốt lúa đều được cơ giới hoá và làm ngay trên đồng ruộng. Có cả máy gặt đập liên hợp “công suất” bằng cả trăm lao động sức người. Mừng. Nhưng cứ buồn buồn khi thoáng bất chợt bắt gặp hình ảnh đạp lúa xưa trên phim ảnh, trong sách vở, qua lời kể người xưa. Nhớ lắm những chú trâu, bò to mộng, hiền lành lao động giúp người làm nên hạt lúa. Nhớ tiếng hô “...ví, thá...”, nhớ tiếng rống hườm hườm quen thuộc đượm chất hồn quê. Nhớ những đêm trăng huyền dịu chở đầy tuổi thơ trong trắng hồn nhiên.
Tô Phục Hưng