Nâng tầm đối tác

Từ mối quan hệ thiên về viện trợ và hỗ trợ phát triển những năm đầu Đổi mới, Việt Nam và EU ngày nay đã trở thành những đối tác toàn diện trong thương mại, đầu tư, giáo dục, khoa học – công nghệ và đặc biệt là chuyển đổi xanh. Quan hệ hai bên đang bước vào giai đoạn mới, nhiều thách thức nhưng cũng mở ra triển vọng hợp tác sâu rộng hơn.   

Ngay trong những năm đầu mở cửa, EU là một trong những nhà tài trợ ODA lớn nhất hỗ trợ Việt Nam cải cách thể chế, giảm nghèo, nâng cấp hạ tầng và đào tạo nguồn nhân lực. Đây là nền tảng quan trọng giúp tạo dựng niềm tin và mở đường cho một quan hệ song phương dài hạn.

Ba cấu phần lớn hình thành trụ cột quan hệ Việt Nam – EU trong suốt 35 năm gồm: Hiệp định Khung hợp tác (1995), Hiệp định Đối tác và Hợp tác toàn diện (PCA - 2012), và Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam – EU (EVFTA - 2020). PCA định hình các khuôn khổ đối thoại về chính trị, pháp quyền, môi trường và an ninh phi truyền thống, trong khi EVFTA đánh dấu bước trưởng thành của quan hệ hai bên, đưa Việt Nam trở thành quốc gia đang phát triển đầu tiên tại châu Á ký FTA thế hệ mới với EU.

Nhờ các hiệp định này, kim ngạch thương mại song phương tăng gần gấp 3 trong một thập niên, đạt 67 tỷ EUR năm 2024 – bất chấp bối cảnh địa chính trị nhiều biến động. Việt Nam hiện là đối tác thương mại lớn nhất của EU trong ASEAN, còn EU là thị trường xuất khẩu tiêu chuẩn cao nhất nhưng ổn định nhất đối với hàng hóa Việt Nam.

Thương mại tiếp tục là động lực mạnh nhất thúc đẩy quan hệ Việt Nam – EU. EVFTA đã xóa bỏ hơn 70% dòng thuế ngay khi có hiệu lực, tạo lợi thế lớn cho dệt may, da giày, điện tử, nông thủy sản của Việt Nam. Ngược lại, doanh nghiệp EU được hưởng mở cửa thị trường sâu rộng hơn ở các lĩnh vực công nghiệp chế biến, dược phẩm, tài chính.

Đức là ví dụ điển hình: năm 2024, kim ngạch thương mại Việt – Đức đạt gần 19 tỷ EUR; hơn 530 doanh nghiệp Đức hoạt động tại Việt Nam. EVFTA và kỳ vọng vào EVIPA khi được phê chuẩn đang trở thành động lực thúc đẩy quan hệ kinh tế hai nước.

Bên cạnh kinh tế, giáo dục và giao lưu nhân dân là trụ cột mềm nhưng bền vững của quan hệ song phương. Nhấn mạnh “kết nối con người”, Đại sứ Đức tại Việt Nam Helga Margarete Barth cho biết có hơn 7.000 sinh viên Việt Nam đang học tại Đức; hơn 6.000 học viên Việt Nam theo học nghề mỗi năm; hơn 200 chương trình hợp tác đại học đang triển khai. Các thể chế văn hóa – giáo dục như Viện Goethe và Cơ quan Trao đổi Hàn lâm Đức (DAAD) tiếp tục tạo nền tảng liên kết xã hội sâu rộng giữa hai bên.

Một động lực mới đang nổi lên là hợp tác chuyển đổi xanh. Trong bối cảnh EU là trung tâm toàn cầu về chuyển đổi carbon thấp còn Việt Nam chịu tác động nặng của biến đổi khí hậu, hai bên có sự bổ sung lợi ích rõ rệt. Với các chương trình hợp tác xanh và Đối tác Chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) trị giá hơn 15,5 tỷ USD, EU hỗ trợ Việt Nam phát triển điện gió ngoài khơi, cải thiện hạ tầng lưới điện, đẩy mạnh kinh tế tuần hoàn, tài chính xanh và tiêu chuẩn Môi trường-Xã hội-Quản trị doanh nghiệp (ESG).

Tương lai thương mại Việt Nam – EU gắn chặt với khả năng doanh nghiệp Việt đáp ứng các quy định mới của EU như Cơ chế điều chỉnh carbon qua biên giới (CBAM), Quy định chống phá rừng (EUDR), hay bộ phân loại xanh (EU Taxonomy). Đây là thách thức nhưng cũng mở ra cơ hội nâng cấp chuỗi giá trị quốc gia.

Khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo là một trụ cột mới nổi khác. Chương trình nghiên cứu và đổi mới sáng tạo lớn nhất của EU (Horizon Europe), Chương trình giáo dục - đào tạo - thanh niên - thể thao của EU (Erasmus+), hợp tác nghiên cứu đại học – doanh nghiệp đang mở ra không gian liên kết trong AI, an ninh mạng, nông nghiệp thông minh, công nghệ năng lượng và quản trị dữ liệu. Đối với Việt Nam, đây là cơ hội để bước vào những lĩnh vực công nghệ cao mà EU có thế mạnh.

Bên cạnh thành tựu, quan hệ Việt Nam – EU còn đối mặt nhiều thách thức. Thứ nhất, thặng dư thương mại lớn. Việt Nam liên tục xuất siêu sang EU, đặt áp lực trong bối cảnh châu Âu thúc đẩy thương mại công bằng và chuẩn mực chuỗi cung ứng cao hơn. Thứ hai, đầu tư EU vào Việt Nam chưa tương xứng tiềm năng. Yêu cầu pháp lý cao, khác biệt chuẩn mực, cùng hạn chế về hạ tầng, môi trường kinh doanh, đổi mới sáng tạo khiến dòng vốn EU chưa bứt phá mạnh.

Thứ ba, các tiêu chuẩn xanh mới của EU như CBAM, EUDR hay EU Taxonomy tạo rào cản đáng kể với doanh nghiệp Việt. Song đây cũng chính là động lực để Việt Nam đẩy nhanh chuyển dịch sang kinh tế xanh và công nghệ cao. Cùng với đó, bối cảnh địa chính trị toàn cầu biến động – cạnh tranh Mỹ–Trung, chiến sự Nga–Ukraine, đứt gãy chuỗi cung ứng – khiến EU ưu tiên “tự chủ chiến lược mở”. Điều này buộc Việt Nam phải linh hoạt, khôn khéo hơn trong cân bằng quan hệ với các đối tác lớn.

Từ góc nhìn của các chuyên gia, có thể dự báo ba xu hướng lớn sẽ định hình quan hệ Việt Nam – EU trong thập niên tới. Đó là hợp tác xanh sẽ trở thành trụ cột chiến lược, với trọng tâm là năng lượng tái tạo, giảm phát thải, kinh tế tuần hoàn và công nghệ môi trường. Tiếp đến, công nghệ và đổi mới sáng tạo sẽ là không gian hợp tác chủ đạo, nơi Việt Nam có nhu cầu cao, EU có thế mạnh, và ít chịu tác động của biến động chính trị. Cuối cùng EVFTA và Hiệp định Bảo hộ đầu tư Việt Nam - EU (EVIPA) tiếp tục là xương sống của quan hệ kinh tế. Khi EVIPA được phê chuẩn hoàn toàn, FDI chất lượng cao từ châu Âu vào Việt Nam có thể tạo ra bước nhảy vọt mới.

35 năm là quãng thời gian đủ dài để thấy rõ sự chuyển mình của một quan hệ đối tác. Việt Nam và EU đã đi từ mô hình “nhà tài trợ – nước nhận viện trợ” sang mối quan hệ bình đẳng, cùng chia sẻ lợi ích và trách nhiệm trong một thế giới nhiều biến động. Nếu biết tận dụng sự bổ sung giữa hai bên – Việt Nam với vị trí địa chiến lược và năng lực sản xuất; EU với công nghệ, tiêu chuẩn và tầm nhìn xanh – thập niên tới có thể là giai đoạn hai bên không chỉ mở rộng quan hệ, mà còn tái định nghĩa quan hệ đối tác ở tầm chiến lược mới.