Mô hình bán trú cho người cao tuổi: Giải pháp nhân văn trong bối cảnh già hóa dân số

“Lớp học bán trú” cho người già

Anh Hiếu, cư trú tại phường Thủ Đức, TP Hồ Chí Minh cho biết, mẹ anh 85 tuổi, trí nhớ suy giảm, lúc nhớ lúc quên. Suốt 6 năm qua, anh phải túc trực chăm sóc bà như một đứa trẻ. Anh chia sẻ, chưa bao giờ nghĩ đến việc đưa mẹ vào viện dưỡng lão, bởi theo anh, bổn phận của con cháu là chăm sóc cha mẹ. Trước đây, anh từng hỏi thuê người chăm sóc tại nhà với giá 15 triệu đồng/tháng nhưng cảm thấy chưa yên tâm.

“Nếu có mô hình bán trú, sáng đưa đi, chiều đón về thì tôi sẵn sàng. Mẹ tôi có nơi sinh hoạt, còn tôi yên tâm đi làm. Điều quan trọng là mức phí phải phù hợp vì phần lớn người cao tuổi không có lương hưu”, anh Hiếu nói. Bên cạnh đó, anh đề xuất mỗi địa phương nên có một “lớp học bán trú” như thế này, có thể tận dụng cơ sở hạ tầng dôi dư sau sáp nhập để mở các cơ sở chăm sóc người cao tuổi.

Tại TP Hồ Chí Minh, Trung tâm sinh hoạt và chăm sóc người cao tuổi Genki House (phường Phú Thuận) là một trong những đơn vị đầu tiên thực hiện mô hình “lớp học bán trú cho người già”. Đại diện trung tâm cho biết, chăm sóc người cao tuổi không chỉ dừng ở việc ăn uống, thuốc men mà còn cần kiến thức về sức khỏe, dinh dưỡng, tâm lý và sự thấu hiểu.

Người cao tuổi có nhu cầu đa dạng, có người cần hỗ trợ chuyên sâu do sa sút trí tuệ hoặc bệnh tật; có người vẫn minh mẫn, khỏe mạnh nhưng sợ cô đơn, muốn tìm cộng đồng cùng thế hệ để trò chuyện, chia sẻ. Chính vì vậy, Genki House ra đời như một “ngôi trường cho người cao tuổi”. Mỗi buổi sáng, các cụ được con cháu đưa đến trung tâm. Tại đây, các cụ gặp gỡ, trò chuyện, tập luyện thể chất, tham gia các hoạt động văn nghệ, rèn luyện trí tuệ. Các bác sĩ, kỹ thuật viên đóng vai trò như “giáo viên” hướng dẫn và theo dõi sức khỏe. Đến chiều, các cụ trở về nhà, tiếp tục sinh hoạt cùng gia đình.

Đại diện Genki House nhấn mạnh, điểm đặc biệt của mô hình bán trú là tạo sự dung hòa, người già không phải sống tách biệt như trong viện dưỡng lão toàn thời gian mà ban ngày được tham gia cộng đồng, chiều tối vẫn quây quần bên con cháu. Đây là cách chăm sóc vừa phù hợp văn hóa truyền thống, vừa đáp ứng nhu cầu thực tế của xã hội hiện đại. Mô hình này rất phù hợp với đời sống đô thị, nơi thiếu không gian mở cho người cao tuổi sinh hoạt. Nó cũng giải tỏa tâm lý e ngại viện dưỡng lão từ cả phía người già lẫn con cháu, vốn xuất phát từ quan niệm văn hóa truyền thống.

Tiến sĩ Đặng Văn Sáng, Hiệu trưởng Trường Trung cấp Bách Khoa TP Hồ Chí Minh cho rằng, mô hình chăm sóc bán trú cho người cao tuổi rất cần thiết và phù hợp với văn hóa - xã hội Việt Nam hiện nay. Theo Tiến sĩ Đặng Văn Sáng, việc gửi cha mẹ vào viện dưỡng lão toàn phần vẫn còn tạo cảm giác mặc cảm, trong khi mô hình bán trú mềm dẻo hơn, vừa đảm bảo chăm sóc chuyên nghiệp ban ngày, vừa duy trì mối quan hệ gia đình vào buổi tối.

Tiến sĩ Sáng cũng cho biết, tầng lớp trung lưu ngày càng gia tăng, sẵn sàng chi trả cho dịch vụ chăm sóc chất lượng nhưng vẫn mong muốn giữ gìn truyền thống “ông bà ở nhà với con cháu”. Ngoài ra, người cao tuổi thường mắc bệnh mãn tính và cần theo dõi sức khỏe định kỳ, do đó các trung tâm bán trú có thể kết hợp với cơ sở y tế để hỗ trợ kịp thời, góp phần giảm tải cho bệnh viện và nâng cao hiệu quả chăm sóc sức khỏe cộng đồng.

Bà Phạm Thị Mỹ Lệ, Phó Trưởng ban đại diện Hội Người cao tuổi TP Hồ Chí Minh nhận định, mô hình “lớp học bán trú người già” là hướng đi tốt. Giống như trẻ nhỏ đi mẫu giáo sáng đi chiều về thì người cao tuổi cũng cần có một nơi như vậy. Vào trung tâm, cha mẹ được chăm lo bữa ăn, có bạn bè trò chuyện, còn con cái thì yên tâm đi làm. Nếu có sự cố gì, trung tâm sẽ lập tức liên hệ với gia đình. Tuy vậy, bà Lệ thừa nhận không phải người già nào cũng sẵn sàng vào trung tâm và chi phí là vấn đề quan trọng. Mô hình này phù hợp với những gia đình có điều kiện hoặc không có người trực tiếp chăm sóc.

Cần thêm chính sách hỗ trợ

Theo Thạc sĩ Nguyễn Quang Việt Ngân, Phó Trưởng Khoa Địa lý, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP Hồ Chí Minh, với xu hướng thu hẹp số con trong các gia đình và áp lực cạnh tranh công việc cùng gánh nặng của thế hệ “kẹp giữa”, nhu cầu sử dụng các cơ sở chăm sóc như viện dưỡng lão ngày càng tăng, xuất phát từ cả gia đình và bản thân người cao tuổi.

Khảo sát năm 2020 - 2021 cho thấy, nhiều người cao tuổi mong muốn sử dụng dịch vụ bán trú với hình thức sáng đi chiều về hoặc 5 ngày trong tuần, cuối tuần về với con cháu. Hình thức này vừa đáp ứng nhu cầu sinh hoạt cộng đồng, vừa duy trì sự gắn bó gia đình. Tuy nhiên, việc phát triển các trung tâm chăm sóc ban ngày tại TP Hồ Chí Minh còn gặp khó khăn do hạn chế về quản lý, vận hành, khả năng tiếp cận của người cao tuổi và sự kết nối giữa các bên liên quan.

Theo Tiến sĩ Đặng Văn Sáng, Việt Nam đã có một số trung tâm chăm sóc người cao tuổi tư nhân và viện dưỡng lão, do đó việc triển khai mô hình bán trú chỉ cần điều chỉnh và đầu tư hạ tầng ở mức vừa phải, không quá tốn kém. Nhà nước đã ban hành Luật Người cao tuổi (năm 2009) cùng nhiều chương trình an sinh xã hội; nếu có thêm chính sách khuyến khích xã hội hóa dịch vụ, tính khả thi của mô hình càng cao.

Tuy nhiên, mô hình này vẫn đối mặt với một số thách thức như thiếu nhân lực được đào tạo chuyên sâu về lão khoa và công tác xã hội, tâm lý e dè từ gia đình và người cao tuổi cần thời gian để thay đổi, cũng như nhu cầu hỗ trợ tài chính cho nhóm người cao tuổi có thu nhập thấp. Bên cạnh đó, việc đưa đón người cao tuổi sáng đi chiều về cũng gây bất tiện cho gia đình trong điều kiện công việc bận rộn, khoảng cách xa hoặc hạ tầng giao thông chưa thuận lợi. 

“Mô hình bán trú cho người cao tuổi ở Việt Nam có tiềm năng lớn, nhưng để triển khai rộng rãi cần đồng thời giải quyết rào cản nhận thức, hạn chế cơ sở vật chất và đặc biệt là bài toán nhân lực. Nếu được Nhà nước hỗ trợ về chính sách, khuyến khích xã hội hóa và đào tạo nhân lực, tổ chức phương tiện công cộng đón - trả, thì mô hình này khả thi và có tiềm năng phát triển mạnh trong 10 - 20 năm tới, khi tốc độ già hóa ngày càng cao”, Tiến sĩ Đặng Văn Sáng nhấn mạnh.

Theo đại diện Genki House, với sự ủng hộ và phối hợp của Nhà nước, doanh nghiệp sẽ có điều kiện phát triển bền vững, đóng góp tích cực cho hệ sinh thái an sinh xã hội hiện tại và tương lai. “Chúng tôi rất cần chính sách đồng hành từ Nhà nước như chương trình khuyến khích phát triển dịch vụ chăm sóc người cao tuổi; ban hành chính sách ưu đãi về giao và thuê đất cho các dự án phục vụ người cao tuổi; ưu tiên công tác đào tạo nguồn nhân lực chuyên môn; chỉ đạo thực hiện các chiến dịch truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng về chăm sóc người cao tuổi…”, đại diện Genki House đề xuất.

Cũng theo Tiến sĩ Sáng, Việt Nam có thể học hỏi mô hình tài chính từ Nhật Bản, cách quản lý địa phương từ Hàn Quốc, cách cá nhân hóa dịch vụ từ châu Âu và kết hợp với điều kiện văn hóa - xã hội trong nước để phát triển mô hình bán trú theo hướng vừa chuyên nghiệp, vừa gần gũi cộng đồng.

Việc tích hợp dịch vụ bán trú vào hệ thống an sinh xã hội với cơ chế hỗ trợ tài chính phù hợp, đồng thời phát triển mạng lưới cộng đồng bằng cách tận dụng trung tâm y tế, nhà văn hóa để mở các điểm bán trú nhỏ, gần dân cư sẽ giúp tiết kiệm chi phí so với mô hình lớn. Ứng dụng công nghệ như phần mềm theo dõi sức khỏe từ xa và kết nối dữ liệu giữa trung tâm bán trú với cơ sở y tế cũng rất cần thiết, giúp giám sát sức khỏe kịp thời và nâng cao chất lượng chăm sóc.