Nhu cầu sử dụng động vật hoang dã là nguyên nhân gia tăng tình trạng săn bắn, buôn bán động vật hoang dã trái pháp luật và đẩy nhiều loài đến bờ vực tuyệt chủng. Theo Báo cáo Sức sống Hành tinh 2020 của Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên (WWF), trong vòng 50 năm qua, quần thể các loài động vật có xương sống đã suy giảm 68%. Tại Việt Nam, nhiều loài động vật hoang dã đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do bị buôn bán và tiêu thụ bất hợp pháp vì nhiều mục đích khác nhau như làm thực phẩm, thuốc chữa bệnh, đồ trang sức... Hơn lúc nào hết, thiên nhiên đang kêu cứu và cần có sự chung tay, nỗ lực vào cuộc của cả cộng đồng để bảo tồn động vật hoang dã.

Trước đây, vùng đất ngập nước ven phá Tam Giang - Cầu Hai, Thừa Thiên - Huế, có tính đa dạng sinh học rất cao với hơn 900 loài động thực vật, là nơi sinh sản của phần lớn các loài thủy sản có trong vùng đầm phá và là một trong những điểm dừng chân của các loài chim di trú theo mùa. Số lượng các loài chim quý tuy không nhiều nhưng người dân thường bắt gặp mỗi khi ra đồng; còn các loài gà nước, cò, vạc thì vô số. Mỗi lần chúng đến tìm kiếm thức ăn hay trú ngụ, các cánh đồng thường phủ một màu trắng xóa... Hiện nay, trên cánh đồng này, các đối tượng săn bắt đã rải hàng trăm con cò giả được làm bằng xốp nhằm thu hút chim đến để bẫy.

Vườn Quốc gia Tràm Chim, Đồng Tháp, trước đây có khoảng 7.000 cò ốc và hàng chục ngàn chim di cư khác cư ngụ. Nay các loài này gần như vắng bóng, chỉ còn lác đác một số con, đàn tìm đến. Minh chứng năm 2019 chỉ có 4 con sếu đầu đỏ bay về, trong năm 2020, gần như không thấy đàn nào di cư về. Tương tự thành phố Cần Thơ, nơi đây vườn chim Bằng Lăng, phường Thới Thuận, quận Thốt Nốt, từng được ví là thiên đường chim trời, bởi sự đa dạng phong phú các loài chim di cư bay về cư ngụ. Song hiện nay, vườn chim số lượng chim, đàn bay về quá ít, chỉ đếm trên đầu ngón tay.

Thời gian qua, các cơ quan chức năng đã phát hiện nhiều đối tượng vi phạm có tính chất đặc biệt nghiêm trọng xâm phạm tới số lượng lớn các loài động vật hoang dã nguy cấp, quý hiếm. Ngày 23/9/2021, Phòng Cảnh sát Phòng, chống tội phạm về Môi trường - Công an thành phố Hải Phòng đã phối hợp với Chi cục Kiểm lâm thành phố Hải Phòng và Công an phường Vĩnh Niệm phát hiện một đối tượng vận chuyển trái phép 8 con cao cát phương Đông (loài chim được coi là loài nhỏ nhất và phổ biến nhất trong các loài mỏ sừng ở châu Á), được thuê chở từ Hải Phòng đi Móng Cái. Toàn bộ số lượng động vật hoang dã bị nuôi nhốt trái phép sau đó đã được tịch thu và chuyển giao đến Trung tâm Cứu hộ động vật hoang dã Hà Nội. 

Cũng trong tháng 9/2021, Công an thành phố Thái Nguyên phối hợp với Hạt Kiểm lâm thành phố xử lý hai trường hợp vận chuyển, mua bán trái phép động vật hoang dã là mèo rừng. Đội Cảnh sát kinh tế đã chuyển hồ sơ, tài liệu liên quan và số động vật trên đến Hạt Kiểm lâm thành phố Thái Nguyên để giải quyết, xử lý theo quy định của pháp luật. Hạt Kiểm lâm thành phố Thái Nguyên đã ra Quyết định xử phạt vi phạm hành chính đối với đối tượng vận chuyển, mua bán trái phép động vật hoang dã mỗi người 10 triệu đồng và bàn giao mèo rừng cho Trung tâm Cứu hộ, Bảo tồn và Phát triển sinh vật Hoàng Liên, thị trấn Sa Pa, tỉnh Lào Cai.

Theo thông tin từ Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên (ENV), trong tháng 6/2021, cơ quan chức năng thành phố Đà Lạt (Lâm Đồng) đã xử phạt hành chính một đối tượng 10 triệu đồng cho hành vi nuôi nhốt trái phép một con khỉ đuôi dài. Trước đó, đối tượng này thường xuyên rao bán, quảng cáo nhiều loài động vật hoang dã quý hiếm trên mạng xã hội. Thực tế đáng buồn hiện nay là nhiều người dân vẫn coi khỉ là một loại thú cưng và thậm chí không ý thức được rằng hành vi nuôi nhốt khỉ là hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã…

Báo cáo của Cơ quan điều tra môi trường quốc tế cho thấy, giai đoạn 2014-2019, Việt Nam bắt trên 600 vụ liên quan buôn bán động vật hoang dã trái pháp luật, trong đó có hơn 105 tấn ngà voi, tương đương hơn 15.700 con voi bị sát hại; 1,69 tấn sừng tê giác (tương đương 610 con tê giác); da, xương, sản phầm khác của khoảng 228 con hổ; cơ thể và vảy của khoảng 65.510 con tê tê. Động vật hoang dã đang bị buôn bán trái phép tại Việt Nam không chỉ có nguồn gốc trong nước mà còn nhập lậu từ nước ngoài. Việt Nam đang trở thành điểm trung chuyển các chuyến hàng buôn lậu ngà voi, vảy tê tê và sừng tê giác từ châu Phi.

Hiệp hội bảo tồn Động vật hoang dã đã thống kê dựa trên nguồn dữ liệu của các cơ quan thực thi pháp luật cho thấy, giai đoạn 2013-2017 có 1.504 vụ vi phạm với 1.461 đối tượng liên quan đến các loại động vật hoang dã; hơn 180 loại động vật hoang dã bị vận chuyển, buôn bán, nuôi nhốt, săn bắn… bất hợp pháp. Qua nghiên cứu sơ bộ trên internet về rà soát buôn bán, săn bắt động vật hoang dã ở Việt Nam, giai đoạn 2016-2021, Trung tâm Bảo tồn thiên nhiên và phát triển thống kê có 1.097 vụ rao bán khoảng hơn 11.000 cá thể động vật hoang dã.

Theo Tiến sỹ Vương Tiến Mạnh, Phó Giám đốc Cơ quan Quản lý Công ước về thương mại quốc tế các loài động, thực vật hoang dã nguy cấp (CITES) Việt Nam (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), Việt Nam là một trong những quốc gia khai thác, buôn bán, tiêu thụ động vật hoang dã bất hợp pháp - vấn nạn nghiêm trọng, đe dọa lớn đối với đa dạng sinh học, nhiều loài động vật hoang dã đứng trước nguy cơ tuyệt chủng hoặc tới bên bờ của sự tuyệt chủng. Đáng lo ngại là tình hình buôn bán động vật hoang dã trong những năm gần đây diễn biến phức tạp, có sự tham gia của các mạng lưới tội phạm quốc tế, hoạt động có tổ chức và ngày càng tinh vi. 

Nhằm hỗ trợ thực thi pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã, đồng thời có thêm bằng chứng cho các đóng góp, khuyến nghị chính sách, ông Trịnh Lê Nguyên, Giám đốc Trung tâm Con người và Thiên nhiên (PanNature) cho biết, những năm gần đây, Trung tâm duy trì thường xuyên việc tổ chức khảo sát hiện trường về buôn bán động vật hoang dã với sự tham gia của các nhà báo trên cả nước. Đặc biệt, về buôn lậu ngà voi và các sản phẩm từ ngà voi, PanNature cùng các nhà báo đã thực hiện 6 chuyến điều tra thực địa từ tháng 3 - 11/2019 tại 15 tỉnh, thành phố và 1 trang thương mại điện tử, qua đó ghi nhận rất nhiều cơ sở buôn bán các sản phẩm bất hợp pháp từ ngà voi.

Tiến sỹ Vương Tiến Mạnh (CITIES Việt Nam) cho hay, theo quy định hiện hành, mọi hành vi săn bắt, giết, vận chuyển, buôn bán, nuôi nhốt trái phép động vật hoang dã hoặc tàng trữ, vận chuyển, buôn bán trái phép sản phẩm, bộ phận của động vật hoang dã đều là hành vi vi phạm pháp luật và có thể bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự tùy theo tính chất, mức độ nghiêm trọng của hành vi vi phạm. Đặc biệt, hành vi quảng cáo bán trái phép động vật hay sản phẩm của các loài động vật hoang dã được coi là hàng cấm như hổ, gấu, voi, tê giác, tê tê… dù là trên internet cũng có thể bị xử phạt vi phạm hành chính đến 100 triệu đồng theo Điều 33 Nghị định 38/2021/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực văn hóa và quảng cáo. Hành vi quảng cáo kinh doanh trái phép đối với các loài động vật rừng khác cũng có thể bị xử phạt vi phạm hành chính từ 1 - 1,5 triệu đồng theo quy định tại Điều 16 Nghị định 35/2019/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực lâm nghiệp.

Bà Bùi Thị Hà, Phó Giám đốc Trung tâm Giáo dục thiên nhiên (ENV) cũng cho biết, năm 2020, ENV ghi nhận 1.759 vụ vi phạm liên quan đến động vật hoang dã trên internet, con số này vẫn chưa có dấu hiệu giảm nhiệt với 1.788 vụ vi phạm trên các trang mạng xã hội và sàn thương mại điện tử được ghi nhận chỉ trong 3 quý năm 2021. Vì vậy, ENV đề nghị các cơ quan chức năng tích cực điều tra và xử lý các đối tượng là “đầu mối” cung cấp động vật hoang dã nguy cấp, quý, hiếm và sản phẩm của chúng cho các đối tượng rao bán trên internet để giải quyết triệt để tình trạng này trong thời gian tới.

Hiện tình hình buôn bán động vật hoang dã ở Việt Nam còn phức tạp, bất chấp quyết tâm của Chính phủ và nỗ lực của các tổ chức bảo tồn. Khi dịch COVID-19 bùng phát, Thủ tướng Chính phủ đã ký ban hành Chỉ thị số 29/CT-TTg về một số giải pháp cấp bách quản lý động vật hoang dã, trong đó yêu cầu dừng nhập khẩu động vật hoang dã cho đến khi có chỉ đạo mới và kiên quyết loại bỏ các khu vực chợ, tụ điểm mua bán động vật hoang dã trái pháp luật. Tuy nhiên, các bằng chứng thực tế chỉ ra rằng buôn bán động vật hoang dã vẫn được hoạt động công khai, lén lút, nhỏ lẻ và có tổ chức trước những nỗ lực ngăn chặn của cơ quan chức năng.

Ông Nguyễn Văn Thái, Giám đốc Trung tâm bảo tồn động vật hoang dã tại Việt Nam cho biết: Việc nuôi nhốt động vật thường xuyên diễn ra với các loài được sinh sản trong các trang trại nuôi vì mục đích kinh tế, do vậy khi tái thả các động vật nuôi nhốt về tự nhiên phải kiểm dịch. Tuy nhiên, việc tịch thu, xử lý tang vật nuôi nhốt và hoàn thành các thủ tục hành chính đã diễn ra trong hơn 7 tháng, dẫn đến động vật cứu hộ phải nuôi nhốt lâu ngày, thường xuyên bị ức chế, đồng thời gây ra áp lực về tài chính, nhân công. Việc đẩy nhanh quá trình hoàn thiện các thủ tục hành chính để cơ quan cứu hộ có thể tái thả động vật sớm vừa giúp giảm áp lực tài chính và đảm bảo các tập tính hoang dã không bị mai một do nuôi nhốt quá lâu ngày.

Đồng quan điểm trên, bà Bùi Thị Hà (ENV) cho rằng, việc nuôi nhốt động vật phục vụ nhu cầu sử dụng của con người đang tạo ra những hệ quả rất lớn cho công tác bảo tồn động vật hoang dã. Đặc biệt việc nuôi động vật thường dẫn đến áp lực săn bắt ngoài tự nhiên để bán cho các trang trại. Trong khi việc nhân nuôi này thường chỉ rộ lên một thời gian, chủ yếu bán giữa các chủ nuôi. Khi động vật thành thành phẩm thì không được cộng đồng đón nhận, dẫn đến việc  rớt giá - bài học từ nhiều trang trại nuôi cá sấu, rắn, nhím… thời gian qua.

Bà Bùi Thị Hà nhấn mạnh, việc không ăn và không sử dụng những sản phẩm động vật hoang dã, kể cả từ các trang trại chăn nuôi chính là biện pháp bảo tồn hiệu quả nhất, không chỉ góp phần bảo tồn động vật hoang dã ngoài tự nhiên, mà còn tránh các nguy cơ lây nhiễm bệnh từ động vật đó. Đáng chú ý, dịch COVID-19 đã khiến trên 5 triệu người tử vong trên toàn thế giới tính tới thời điểm hiện tại và dù chưa có khẳng định nguồn gốc về mặt khoa học, nhưng các nghiên cứu về gen cho thấy rất có thể virus SARS-CoV-2 có nguồn gốc từ động vật hoang dã, do con người săn bắt đưa ra khỏi hệ sinh thái của nó, dẫn đến có những biến thể và lây nhiễm sang người.

Theo ý kiến của nhiều chuyên gia, nhà quản lý, mặc dù Nhà nước đã ban hành khá nhiều quy định pháp luật để bảo vệ động vật hoang dã, nhưng công tác này chưa thực sự hiệu quả do các quy định về công tác quản lý, bảo vệ động vật hoang dã nằm rải rác trong các luật khác nhau, còn có sự chồng chéo, chưa rõ ràng, chưa thống nhất, nhiều vấn đề thực tiễn phát sinh nhưng luật chưa theo kịp để điều chỉnh... Bởi vậy, việc rà soát, sửa đổi, bổ sung nhằm từng bước hoàn thiện hệ thống pháp luật về động vật hoang dã cũng như cần xây dựng một luật riêng về bảo vệ động vật hoang dã là hết sức cần thiết.

Về chính sách, pháp luật liên quan đến nuôi một số loài động vật hoang dã nguy cấp, quý, hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng, cần được ưu tiên bảo vệ như hổ, báo..., bà Bùi Thị Hà cho biết, pháp luật chỉ cấm việc nuôi vì mục đích thương mại (giết mổ, buôn bán...), còn mục đích phi thương mại, Nhà nước khuyến khích mọi thành phần tham gia, miễn là đáp ứng được các yêu cầu: Nguồn gốc con giống hợp pháp; cơ sở nuôi phù hợp với đặc tính sinh trưởng của loài nuôi; bảo đảm an toàn cho người, vật nuôi, vệ sinh môi trường và phòng dịch... Thực tế đã có nhiều tổ chức, cá nhân nuôi phi thương mại thành công, góp phần vào công tác bảo tồn động vật hoang dã. 

Theo bà Bùi Thị Hà, bên cạnh việc tiếp tục hướng dẫn, khuyến khích, tạo điều kiện thuận lợi cho các cá nhân, tổ chức nuôi phi thương mại các loài động vật hoang dã nguy cấp, quý, hiếm, các bộ, ngành, cơ quan chức năng, địa phương cần quản lý chặt hơn nữa hoạt động gây nuôi động vật hoang dã vì mục đích thương mại. Bởi không kiểm soát tốt sẽ giảm hiệu quả thực thi pháp luật bảo vệ động vật hoang dã do khó có thể phân biệt được tính hợp pháp của một cá thể động vật hoang dã cũng như sản phẩm của chúng khi đưa ra thị trường, nhất là khi không ít cơ sở nuôi động vật hoang dã vì mục đích thương mại đang bị lợi dụng như một vỏ bọc để hợp pháp hóa động vật hoang dã có nguồn gốc tự nhiên. Mặt khác, hoạt động gây nuôi thương mại động vật hoang dã không mang lại giá trị bảo tồn khi tình trạng giao phối cận huyết và lai tạp nguồn gen diễn ra phổ biến tại các cơ sở gây nuôi...

Đồng quan điểm trên, bà Hoàng Thị Minh Hồng, Giám đốc Trung tâm Hành động vì Môi trường và Phát triển (CHANGE) cho rằng, đa số các địa phương “nóng” về buôn bán động vật hoang dã, các cơ quan chức năng chưa sát sao rà soát, quản lý hoạt động nuôi nhốt động vật hoang dã và buôn bán động vật hoang dã. Hoạt động quảng cáo, giao dịch động vật hoang dã công khai trên mạng xã hội cũng ít được quan tâm truy quét, chưa kể rất nhiều vụ nhận được báo cáo, tố giác nhưng không được tiếp nhận xử lý. Bên cạnh đó, khó nhận diện đâu là động vật bị cấm săn bắn, buôn bán, vận chuyển, sử dụng và đâu là động vật được phép khai thác, buôn bán nên việc thanh, kiểm tra và giám sát quản lý hoạt động buôn bán động vật hoang dã khó khăn. Việc nuôi động vật hoang dã tại một số địa phương dường như không khác nuôi động vật thông thường. Do đó, việc kiểm soát, điều tra, xử lý các vi phạm về động vật hoang dã đòi hỏi quyết tâm của lãnh đạo địa phương trong chỉ đạo, giám sát liên ngành cũng như tính trách nhiệm của bộ phận thực thi pháp luật.

Nhằm thúc đẩy phòng, chống buôn bán động vật hoang dã bất hợp pháp, hạn chế nguy cơ bùng phát các dịch bệnh có nguồn gốc từ động vật, theo bà Hoàng Thị Minh Hồng, các cơ quan chức năng nên rà soát và đóng cửa toàn bộ các chợ, địa điểm buôn bán động vật hoang dã bất hợp pháp, quy định rõ trách nhiệm của chính quyền địa phương các cấp khi để xảy ra vi phạm về buôn bán, tiêu thụ động vật hoang dã bất hợp pháp trên địa bàn. Ngoài ra, cần thúc đẩy tập huấn và truyền thông tại cấp cơ sở để người dân có thể phát giác các hành vi vi phạm pháp luật và hỗ trợ cơ quan chức năng giám sát, quản lý, xử lý vi phạm về buôn bán động vật hoang dã. Đặc biệt, cần có cơ chế chia sẻ và cập nhật định kỳ hệ thống dữ liệu chung giúp người dân có thể tham gia giám sát hoạt động quản lý, xử lý vi phạm.

Ông Vương Tiến Mạnh, Phó Giám đốc CITES Việt Nam cho rằng, bên cạnh việc tăng cường kiểm tra, xử phạt nghiêm khắc các hành vi vi phạm, cần đẩy mạnh tuyên truyền để người dân từ bỏ thói quen sử dụng trái phép động vật hoang dã, quý, hiếm; đấu tranh xóa bỏ lối sống khoe khoang sự giàu sang, qua việc sử dụng sản phẩm cấm như: Ngà voi, nanh hổ; hổ, báo nhồi bông... Đặc biệt, cần thay đổi suy nghĩ sản phẩm từ động vật hoang dã quý, hiếm cũng có những công dụng cho sức khỏe như "thần dược" để chữa bệnh. Từ đó, không đánh đổi sự sống của động vật hoang dã, quý, hiếm để tạo ra những sản phẩm không có hoặc tác dụng chữa bệnh chưa rõ ràng.

Bài: Lý Thanh Hương - Minh Nguyệt
Ảnh, đồ họa: TTXVN - TTXVN phát
Biên tập: Kỳ Thư
Trình bày: Nguyễn Hà

11/12/2021 06:55