Với bề dày lịch sử và văn hóa, Nghệ An là nơi lưu giữ hàng trăm di tích lịch sử - văn hóa, từ cấp tỉnh đến cấp quốc gia. Tuy nhiên, những năm gần đây, một thực tế đáng báo động đang diễn ra là cơn sốt săn lùng và buôn bán cổ vật, đặc biệt là các hiện vật bằng đá đã khiến nhiều di tích rơi vào tầm ngắm của kẻ gian. Tình trạng này không chỉ gây tổn thất về tài sản mà còn làm mất đi tính nguyên bản, sự thiêng liêng và giá trị lịch sử của di sản.
Vụ việc xảy ra tại đền Thần, xã Quỳnh Anh - một di tích quốc gia quan trọng, là lời cảnh tỉnh rõ ràng nhất. Đền Thần thờ Mộc Lôi linh ứng thiên thần và ba vị tổ khai cơ có công bảo quốc hộ dân. Đền có giá trị lịch sử, văn hóa, thẩm mỹ to lớn, là công trình kiến trúc cổ với nhiều hiện vật đá chạm khắc tinh xảo như tượng hổ chầu, ngựa chiến, voi chiến, và ông quản ngựa.
Hai bức tượng quản mã cổ bằng đá, vốn được chạm khắc tinh xảo và là bộ phận không thể tách rời của kiến trúc tổng thể, đã lần lượt biến mất trong khoảng thời gian từ năm 2020 đến cuối năm 2023. Đây là những hiện vật có niên đại hàng trăm năm, mô tả người quản mã vận võ phục, tay cầm kiếm, sẵn sàng bảo vệ ngựa chiến, mang giá trị lịch sử và nghệ thuật đặc sắc.
Điều đáng lo ngại hơn cả hành vi trộm cắp là cách thức xử lý của chính quyền địa phương thời điểm đó. Thay vì báo cáo, phối hợp với cơ quan chuyên môn để điều tra và tìm kiếm, lãnh đạo địa phương đã vội vã thuê người đúc tượng bằng bê tông để thay thế. Hành động này không chỉ vi phạm nghiêm trọng Luật Di sản văn hóa mà còn che giấu đi sự thật về việc mất cổ vật, dẫn đến tình trạng mất kiểm soát về mặt hồ sơ và quản lý di sản. Mãi đến khi đoàn công tác của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nghệ An kiểm tra, vụ việc mới bị vỡ lở, thấy rõ lỗ hổng quản lý kéo dài.
Ông Hồ Mạnh Hà, Phó trưởng Phòng Quản lý di sản - Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nghệ An thẳng thắn nhận định: “Làng Quỳnh Đôi là nơi có nhiều di tích lịch sử và nhiều cổ vật có giá trị, đặc biệt là các bức tượng đá cổ. Trong khi đó, những năm gần đây các vật dụng bằng đá cổ đang rất 'sốt', có những bức tượng thậm chí được rao giá hàng tỷ đồng. Chính vì thế, rất nhiều di tích đã xảy ra mất trộm và cần phải tăng cường quản lý những cổ vật này”.
Nhờ thông tin được chia sẻ trên mạng xã hội, anh H.V.T đang sinh sống ở Hà Nội, một người con quê hương Quỳnh Anh đã phát hiện và xác nhận được hai bức tượng bị mất tại nhà một người sưu tầm ở Hải Dương. Dù cổ vật đã bị mất phần đầu, người dân này đã bỏ tiền túi chuộc lại, thuê nghệ nhân phục chế phần đầu và bàn giao lại cho di tích.
Ngay lập tức, chính quyền xã Quỳnh Anh đã triển khai công tác bảo tồn để đảm bảo an toàn tuyệt đối cho cổ vật vừa được phục hồi. Ông Hồ Anh Dũng, Trưởng Phòng Văn hóa - Xã hội xã Quỳnh Anh cho biết: “Ngay sau khi nhận bàn giao 2 bức tượng đá sau nhiều năm mất trộm, chúng tôi đã thuê các chuyên gia khắc phục lại hiện trạng ban đầu; đồng thời, đang đúc các bệ bằng bê tông dưới chân tượng một cách chắc chắn, gia cố khung bảo vệ để phòng ngừa bị mất trộm tiếp”.
Bảo vệ cổ vật tại các Khu di tích
Sự việc mất cắp cổ vật tại đền Thần cho thấy việc bảo vệ cổ vật không chỉ là hành động phục hồi vật chất mà còn là hồi chuông cảnh báo về trách nhiệm và sự kết nối giữa người dân với di sản. Tuy nhiên, nếu chỉ dựa vào lòng hảo tâm cá nhân, công tác bảo tồn sẽ không bao giờ bền vững, đòi hỏi một hệ thống quản lý đồng bộ, chặt chẽ từ cấp Nhà nước đến cộng đồng địa phương.
Ông Hồ Anh Dũng - Trưởng phòng Văn hóa xã hội xã Quỳnh Anh cho biết: “Không chỉ ở đền Thần, mà tại làng Quỳnh Đôi còn có rất nhiều điểm di tích lịch sử đang sở hữu những cổ vật rất có giá trị, đặc biệt là các bức tượng đá cổ. Vì vậy, địa phương đã tăng cường quản lý các cổ vật này như bố trí nhiều camera an ninh cũng như yêu cầu bảo vệ ở di tích chặt chẽ hơn”.
Trước thực trạng đó, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng đã có nhiều văn bản chỉ đạo để tăng cường quản lý ở bảo tàng, di tích. Mới đây nhất, tháng 5/2025, Sở có văn bản gửi UBND các huyện, thành phố, thị xã (cũ) về việc tăng cường công tác tuyên truyền, ngăn chặn hoạt động đào bới, săn tìm cổ vật trái phép.
Văn bản cũng nêu rõ: Thời gian qua, trên các trang mạng xã hội xuất hiện một số thông tin về tình trạng đào bới, buôn bán cổ vật trái phép diễn ra tại một số địa phương, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến tài nguyên văn hóa và công tác bảo tồn di sản. Để kịp thời phòng ngừa, ngăn chặn tình trạng trên, Sở đề nghị chính quyền địa phương tăng cường công tác quản lý, bảo vệ các di tích, di chỉ khảo cổ học trên địa bàn; tuyên truyền sâu rộng tới nhân dân về ý nghĩa, giá trị của di sản văn hóa, vận động người dân không tham gia mua bán, đào bới di vật, cổ vật trái phép; UBND xã, phường, Ban quản lý các di tích thường xuyên kiểm tra, rà soát địa bàn, kịp thời phát hiện, ngăn chặn và xử lý nghiêm các hành vi đào bới, săn tìm, mua bán cổ vật trái phép.
Bà Trần Thị Kim Phượng, Trưởng Ban Quản lý Di tích tỉnh Nghệ An cho biết: Hằng năm, Ban Quản lý di tích thường xuyên kiểm tra, rà soát, thống kê lại số lượng và chất lượng cổ vật hiện có trên địa bàn. Toàn bộ cổ vật được lập bảng thống kê ghi chép đầy đủ, chính xác các thông tin về tên gọi, mã số, nguồn gốc, niên đại, chất liệu, kích thước để phục vụ công tác quản lý và xác định khi bị mất cắp.
Theo bà Phượng, trong xu thế hiện đại, việc bảo tồn không gian số đang là giải pháp thiết yếu, các địa phương cần chú trọng số hóa hiện vật để giữ gìn, bảo tồn lâu dài. Việc nâng cao nền tảng dữ liệu quốc gia về di sản giúp các giá trị văn hóa được gìn giữ bền vững và lan tỏa rộng rãi hơn, đồng thời tạo cơ sở dữ liệu đối chiếu khi xảy ra mất mát, ngăn chặn việc làm giả hoặc đánh tráo cổ vật.
Nhằm “vá” lại lỗ hổng quản lý để bảo tồn di sản, ngành Văn hóa Thể thao và Du lịch cũng thực hiện nghiêm túc quy định của Luật Di sản văn hóa về việc xác định Khu vực bảo vệ I và Khu vực bảo vệ II của di tích, cắm mốc giới trên thực địa bằng vật liệu bền vững để tạo rào cản pháp lý rõ ràng. Đối với các cổ vật làm bằng vật liệu dễ bị hư hại như đá hoặc gỗ, cần tuân thủ nghiêm ngặt các quy trình bảo quản khoa học. Trường hợp trưng bày ngoài trời, ngành, chính quyền địa phương cũng có phương án nghiên cứu và xử lý về hóa chất để không làm di vật bị xuống cấp, bảo vệ di tích khỏi sự tàn phá của tự nhiên. Bảo tồn di tích phải được thực hiện kịp thời và đúng cách, tránh tình trạng chậm trễ hoặc bảo tồn sai phương pháp dẫn đến "phá hoại" di tích.
Ông Hồ Mạnh Hà, Phó trưởng Phòng Quản lý di sản khẳng định: "Việc triển khai đồng bộ và quyết liệt các giải pháp kỹ thuật, pháp lý và cộng đồng sẽ là chìa khóa để giữ gìn nguồn tài nguyên văn hóa vô giá của Nghệ An. Chỉ khi trách nhiệm được gắn chặt, an ninh được siết chặt và nhận thức được nâng cao, các di tích lịch sử mới có thể trường tồn, tránh được sự xâm hại của kẻ gian và phát huy giá trị trong đời sống hiện đại”.
Nhiều địa phương cũng đề xuất cần phân định rõ trách nhiệm của từng cá nhân, tổ chức (Ban quản lý, chính quyền xã..) trong việc bảo vệ cổ vật, không còn tình trạng "khoán trắng" trách nhiệm cho người trông coi. Cùng với đó, chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng (Công an, Hải quan) kịp thời phát hiện và xử lý nghiêm các hành vi săn tìm, mua bán, đào bới cổ vật trái phép theo quy định của pháp luật.