Tuy nhiên, nếu mục tiêu của Mỹ đúng như Washington vẫn tuyên bố suốt 3 năm qua, là thông qua bản kế hoạch này thúc đẩy một giải pháp hòa bình cho cuộc xung đột dai dẳng giữa Palestine và Israel, thì có vẻ “thỏa thuận thế kỷ” của Tổng thống Trump chưa đi đúng hướng.
Tổng thống Mỹ Donald Trump phát biểu với báo giới tại Washington, DC ngày 9/1/2020. Ảnh: AFP/TTXVN
Việc công bố “kế hoạch hòa bình Trung Đông” vào thời điểm này cho thấy phần nào tham vọng của Tổng thống Trump đối với một trong những vấn đề gai góc nhất mà các chính quyền Mỹ trước đây đều phải giải quyết, đúng lúc ông đang theo đuổi mục tiêu tái tranh cử. Đặc biệt, Kế hoạch hòa bình Trung Đông được xem như một giải pháp nhằm làm chệch hướng sự chú ý của dư luận, trong bối cảnh cả Tổng thống Trump cũng như Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đều đang vướng vào các vấn đề chính trị-pháp lý trong nước. Tổng thống Trump đang phải đối mặt với phiên xét xử luận tội tại thượng viện Mỹ, còn Thủ tướng Israel Netanyahu bị truy tố với cáo buộc tham nhũng. Ngoài ra, cả Tổng thống Trump cũng như Thủ tướng Netanyahu đang gấp rút chuẩn bị cho chiến dịch tái tranh cử, việc công bố bản kế hoạch trên cũng là bước đi đầy toan tính nhằm thu hút sự ủng hộ của cử tri.
Về mục tiêu chiến lược, Trung Đông chưa bao giờ giảm đi vai trò trong tổng thể chính sách đối ngoại dài hạn của Mỹ. Việc tiếp tục can dự, gây ảnh hưởng, nhất là trong những vấn đề phức tạp như cuộc xung đột Israel-Palestien sẽ giúp Mỹ duy trì được vai trò chủ chốt tại khu vực này, nhất là trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược Mỹ - Nga, thậm chí là Mỹ - Trung Quốc ở Trung Đông trong vòng một thập niên qua trở nên quyết liệt hơn.
Bản kế hoạch 80 trang bao gồm 50 trang cho phần chính trị và 30 trang cho phần kinh tế. Phần kinh tế, theo đó các nước tài trợ và nhà đầu tư sẽ đóng góp hơn 50 tỷ USD/năm để thúc đẩy kinh tế cho Palestine và các nước láng giềng Ai Cập, Jordan trong 10 năm tới, đã được công bố từ giữa năm ngoái. Mấu chốt của bản kế hoạch là phần chính trị, trong đó đề xuất giải pháp “hai nhà nước” cho cuộc xung đột Israel và Palestine mà Tổng thống Trump gọi là “một cách thực tế”.
Theo kế hoạch, Tổng thống Donald Trump đề xuất thành lập Nhà nước Palestine độc lập với thủ đô là một số khu vực ở Đông Jerusalem, kèm theo một số điều kiện nghiêm ngặt cụ thể, trước hết là người Palestine phải công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel, điều mà người Palestine từ trước tới nay kiên quyết bác bỏ. Tổng thống Trump cũng đưa ra một bản đồ đề xuất phác thảo hai nhà nước, theo đó Palestine sẽ có quyền kiểm soát vùng diện tích lãnh thổ lớn gấp đôi, xây dựng một đường hầm nối Bờ Tây và Dải Gaza.
Về phần Israel, theo kế hoạch, Mỹ sẽ công nhận các khu định cư của Israel xây dựng tại các vùng lãnh thổ chiếm đóng của Palestine tại khu Bờ Tây, những khu định cư Do Thái đang bị coi là bất hợp pháp theo luật pháp quốc tế. Điều này đồng nghĩa với việc Washington công nhận chủ quyền của Israel tại một phần khu vực Bờ Tây, bao gồm Thung lũng Jordan và tất cả các cộng đồng người Do Thái tại Bờ Tây. Đổi lại, Israel sẽ phải đồng ý dừng các hoạt động xây dựng khu định cư mới trong vòng 4 năm trong khi đàm phán vấn đề nhà nước Palestine. Đồng thời, Jerusalem sẽ tiếp tục “là thủ đô không chia cắt và vô cùng quan trọng của Israel”.
Có thể thấy cách tiếp cận của Tổng thống Trump đối với những vấn đề gai góc nhất của cuộc xung đột Trung Đông, bao gồm quy chế của Jerusalem, các khu định cư Do Thái hay các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng… không có gì mới. Nói đúng hơn, chính quyền của Tổng thống Trump đã “dọn đường” cho những chính sách này từ trước, khi lần lượt công nhận Jerusalem là thủ đô của Israel (tháng 12/2017), chuyển Đại sứ quán Mỹ từ Tel Aviv về Jerusalem (tháng 5/2018), công nhận Cao nguyên Golan thuộc chủ quyền Israel (tháng 3/2019) và mới nhất là ủng hộ Israel trong việc xây dựng các khu định cư Do Thái ở các vùng đất chiếm đóng của Palestine ở Bờ Tây. Tất cả những động thái trên của Mỹ đều được đánh giá là thể hiện sự thiên vị đối với Israel, đều vấp phải sự phản đối gay gắt của Palestine và nhiều nước trên thế giới, đồng thời bị coi là rào cản khiến tiến trình hòa bình Trung Đông lún sâu vào bế tắc.
Khi “kế hoạch hòa bình Trung Đông” chỉ là phần tiếp nối của chính sách trên, rõ ràng việc thực thi “thỏa thuận thế kỷ” trở nên bất khả thi bởi Palestine luôn bác bỏ cách tiếp cận của Mỹ. Mặc dù Tổng thống Trump tuyên bố đây là “kế hoạch tốt” và là “cơ hội lịch sử” để Palestine cuối cùng cũng thành lập được nhà nước độc lập, song cả giới lãnh đạo và người dân Palestine đều phản đối mạnh mẽ kế hoạch này khi cho rằng “thỏa thuận thế kỷ” sẽ hủy hoại triển vọng của một giải pháp đàm phán. Tổng thống Palestine Mahmoud Abbas khẳng định người dân Palestine sẽ phản đối đề xuất trên và sẽ không chịu đầu hàng, đồng thời lên án thỏa thuận trên là một âm mưu, là “cái tát thế kỷ” đánh vào tiến trình hòa bình Trung Đông. Palestine cũng cho rằng Mỹ muốn dùng lợi ích kinh tế như một "mồi nhử trước mắt" để người dân quên đi tình trạng các vùng lãnh thổ Palestine bị chiếm đóng, và đây là cách để Mỹ áp đặt chính sách của mình đối với Palestine.
Cùng với Palestine, một số quốc gia khác như Jordan, Thổ Nhĩ Kỳ và Iran cũng lên tiếng phản đối, cho rằng kế hoạch hòa bình của Mỹ đã “chết yểu” và coi đây là một kế hoạch thôn tính hủy hoại giải pháp hai nhà nước và cưỡng đoạt lãnh thổ Palestine.
Cho tới nay, các nghị quyết liên quan của Liên hợp quốc đều hướng tới giải pháp công bằng, toàn diện và bền vững cho cuộc xung đột dai dẳng Israel/Palestine trên cơ sở nguyên tắc hai nhà nước cùng tồn tại hòa bình, theo đó Israel phải rút khỏi vùng lãnh thổ đã chiếm đóng trái phép, Palestine thành lập một nhà nước độc lập theo đường biên giới trước năm 1967 với Đông Jerusalem là thủ đô. Tuy nhiên, kế hoạch hòa bình mới mà chính quyền Tổng thống Donald Trump vừa đưa ra cho phép Israel giữ lại tất cả các khu định cư Do Thái tại Bờ Tây, cũng là những vùng lãnh thổ chiếm đóng của Palestine sau cuộc chiến năm 1967. Đây được cho là sự hậu thuẫn lớn thúc đẩy Tel Aviv tiếp tục theo đuổi tham vọng mở rộng vùng chiếm đóng. Nói cách khác, cách tiếp cận của Mỹ trong vấn đề khu định cư Do Thái đi ngược lại nguyên tắc về giải pháp hai nhà nước được quốc tế ủng hộ. Trong trường hợp này, “thỏa thuận thế kỷ” của Mỹ cho cuộc xung đột Trung Đông đã đi lệch khỏi lộ trình hòa bình đang được cộng đồng quốc tế theo đuổi nhằm đưa Palestine và Israel quay trở lại bàn đàm phán.
Như vậy, khi Mỹ chưa thể đứng trên lập trường cân bằng trong vấn đề này thì các giải pháp của Washington để giải quyết bài toán xung đột Trung Đông khó có thể mang tính khả thi và hàm chứa nhiều rủi ro. Theo các nhà phân tích, một bản kế hoạch thiên lệch, không dựa trên sự cân bằng về lợi ích cho các bên mà chỉ nhằm phục vụ toan tính của Mỹ và Israel đương nhiên không thể tạo ra đột phá, thậm chí còn tiếp tục đẩy Trung Đông vốn đã rối ren càng lún sâu thêm vào khủng hoảng.