ĐBSCL là vùng kinh tế - xã hội trọng điểm của cả nước, đóng góp hơn 50% sản lượng lúa, 70% sản lượng thủy sản và khoảng 33% GDP ngành nông nghiệp. Tuy nhiên, khu vực này đang chịu tác động ngày càng nghiêm trọng của biến đổi khí hậu, đặc biệt là xâm nhập mặn, sụt lún và thiếu nước ngọt.
Nghiên cứu giống lúa mới thích ứng biến đổi khí hậu được xác định là một trong những hướng chiến lược quan trọng tại ĐBCSL. Ảnh: TTXVN
Trước những thách thức đó, ĐHQG-HCM xác định việc xây dựng và triển khai các giải pháp dựa trên nền tảng khoa học và công nghệ, với tầm nhìn dài hạn, bền vững, là yêu cầu cấp thiết nhằm thích ứng hiệu quả với biến đổi khí hậu.
Trong giai đoạn 2014 - 2020, ĐHQG-HCM phối hợp với Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đồng chủ trì Chương trình khoa học và công nghệ phục vụ phát triển bền vững vùng Tây Nam Bộ. Sau khi kết thúc giai đoạn chương trình Tây Nam Bộ, ĐHQG-HCM đã thành lập Viện Biến đổi khí hậu trực thuộc Trường Đại học An Giang vào năm 2022.
Theo đánh giá của ĐHQG-HCM, trong khuôn khổ Chương trình khoa học và công nghệ phục vụ phát triển bền vững vùng Tây Nam Bộ, ĐHQG-HCM đã triển khai nhiều đề tài nghiên cứu có tính ứng dụng cao phục vụ sản xuất và đời sống. Các kết quả đạt được gồm: hệ thống quan trắc và cảnh báo xâm nhập mặn tự động sử dụng cảm biến nano giúp các địa phương Đồng bằng sông Cửu Long ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu; “túi trữ nước ngọt” và mô hình Aquaponics được chuyển giao thành công, góp phần cải thiện đời sống người dân; mô hình luân canh lúa - tôm bền vững tại vùng ven biển và ngập mặn; nghiên cứu công nghệ xử lý nước thải sinh hoạt, nông nghiệp và đánh giá xói lở, bồi lắng, tài nguyên nước phục vụ quy hoạch vùng, cảnh báo thiên tai...
Theo PGS.TS Lâm Quang Vinh, Trưởng Ban Khoa học và Công nghệ ĐHQG-HCM, các đề tài nghiên cứu giai đoạn này đã mang lại một số hiệu quả thiết thực, song giá trị chuyển giao công nghệ cho doanh nghiệp còn hạn chế, chưa tạo được lợi thế cạnh tranh rõ nét. Tuy nhiên, đây được xem là bước khởi đầu quan trọng, đặt nền móng cho việc triển khai Chương trình khoa học và công nghệ cấp quốc gia đến năm 2030 “Khoa học và công nghệ ứng phó với biến đổi khí hậu phục vụ phát triển bền vững Đồng bằng sông Cửu Long” (mã số KC.15/21-30).
Cuối năm 2023, Bộ Khoa học và Công nghệ đã giao ĐHQG-HCM chủ trì triển khai chương trình này. Theo đó, chương trình KC.15/21-30 tập trung triển khai những nội dung quan trọng phục vụ hiệu quả các nghị quyết của Bộ Chính trị, Chính phủ về phát triển ĐBSCL với mục tiêu đóng góp, đưa ĐBSCL trở thành vùng kinh tế trọng điểm, văn minh, sinh thái và bền vững, mang đậm bản sắc văn hóa sông nước, hội nhập khu vực và quốc tế.
Chương trình đặt ra các chỉ tiêu nghiêm ngặt: ít nhất 80% kết quả nghiên cứu được ứng dụng thực tiễn; 40% nhiệm vụ có sự tham gia của doanh nghiệp hoặc địa phương; 30% nhiệm vụ có kết quả được cấp hoặc chấp nhận đơn đăng ký bảo hộ sở hữu trí tuệ.
Đáng chú ý, trong năm 2025, một đề tài mới vừa được công bố trong khuôn khổ chương trình KC.15/21-30: “Nghiên cứu xây dựng mô hình làng nghề thủ công tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long hướng đến không phát thải bằng giải pháp công nghệ 4.0”. Đề tài do Viện Môi trường và Tài nguyên - ĐHQG-HCM chủ trì, hướng đến việc ứng dụng các công nghệ hiện đại như cảm biến IoT, trí tuệ nhân tạo, xử lý chất thải sinh học và sản xuất sạch hơn vào các làng nghề truyền thống như dệt chiếu, chế biến thực phẩm, thủ công mỹ nghệ.
Mục tiêu của đề tài là xây dựng mô hình làng nghề xanh, giảm thiểu ô nhiễm môi trường, nâng cao hiệu quả sản xuất và sinh kế cho cộng đồng, đồng thời góp phần vào mục tiêu phát triển kinh tế tuần hoàn và giảm phát thải ròng bằng 0 tại ĐBSCL
PGS.TS Lâm Quang Vinh nhấn mạnh, ĐHQG-HCM định hướng thúc đẩy các nghiên cứu gắn với sản phẩm cụ thể, phục vụ nhu cầu thực tiễn, phù hợp với tinh thần Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị. Trong đó, nghiên cứu giống lúa mới thích ứng biến đổi khí hậu được xác định là một trong những hướng chiến lược quan trọng tại ĐBCSL.
Theo báo cáo của Trường Đại học An Giang, hiện lưu giữ gần 500 giống và dòng lúa quý, phục vụ nghiên cứu, chọn tạo và chuyển giao công nghệ. Các nghiên cứu chính gồm đánh giá đặc tính nông học và chất lượng bộ giống lúa mùa; bảo tồn và phát triển giống lúa mùa vùng lũ; hỗ trợ thử nghiệm năng suất các giống lúa địa phương.
PGS.TS Lâm Quang Vinh khẳng định, việc phối hợp chặt chẽ giữa Trường Đại học An Giang, các viện nghiên cứu và chính quyền địa phương có vai trò then chốt trong triển khai đề án phát triển giống lúa - lĩnh vực mang tính chiến lược đối với ĐBSCL. Đây là bước đệm quan trọng để đầu tư hạ tầng nghiên cứu, hoàn thiện khung chương trình phát triển giống lúa giai đoạn 2025 - 2030.
Với sự hợp lực của các đơn vị thành viên và mạng lưới chuyên gia, ĐHQG-HCM đang từng bước hiện thực hóa mục tiêu đưa ĐBSCL trở thành vùng kinh tế trọng điểm, văn minh, sinh thái và bền vững, theo tinh thần Chỉ thị số 10/CT-TTg ngày 18/6/2022 của Thủ tướng Chính phủ về thúc đẩy phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững, chủ động thích ứng biến đổi khí hậu.