Gốm đen, tuyệt tác đỉnh cao nghệ thuật ở Sơn Đông

Nghệ thuật chế tác tuyệt đỉnh gốm cổ đại Trung Hoa

Được coi là một trong những phát minh quan trọng của người Trung Quốc xưa, đồ gốm sứ tuy không xếp vào hàng các phát minh vĩ đại nhất như giấy và thuốc súng nhưng là sản phẩm mang tính biểu tượng của văn hóa cổ đại Trung Quốc. 

Với bề dày lịch sử, gốm đen trở thành một tuyệt tác nghệ thuật đỉnh cao của nền văn hóa thời kỳ đồ đá mới ở Trung Quốc. Có niên đại cách đây hơn 4.000 năm, gốm đen ở Đức Châu đã được sử dụng rộng rãi trong cộng đồng cư dân xã hội tiền sử. Nhiều di chỉ khảo cổ khai quật được tại lưu vực sông Hoàng Hà đã phát hiện các hiện vật gốm đen có niên đại cách đây hơn 4.000 năm. Các hiện vật gốm đen được phát hiện cũng rất đa dạng, bao gồm đỉnh (vạc ba chân), cốc, bát và nhiều đồ dùng sinh hoạt khác. Gốm đen thời kỳ này vừa có giá trị sử dụng, lại có tính thẩm mỹ cao, thể hiện sự phát triển rực rỡ của nghệ thuật chế tác gốm cổ đại Trung Hoa.

Các nhà sử học đã đánh giá gốm đen là “báu vật của văn hóa nguyên thủy” và cũng là “bình minh của nền văn minh cổ đại Trung Hoa” khi các di chỉ phát hiện gốm đen đã tái hiện sinh động diện mạo văn hóa của xã hội tiền sử; đồng thời hình thành nên một nền văn hóa mới - văn hóa Long Sơn. Đây được xem là nền văn minh hiện đại nhất vào cuối thời kỳ đồ đá mới tại Trung Quốc, tập trung tại vùng trung du và hạ du sông Hoàng Hà và được giới sử học gọi chung là “Văn hóa gốm đen”.

Các nhà khoa học cho rằng, gốm đen ở đây đánh dấu đỉnh cao nghệ thuật trong kỹ thuật chế tác gốm cổ đại do có kỹ thuật sản xuất vượt trội, sản phẩm đạt chất lượng tốt, những người thợ thủ công Đức Châu đã đạt đến trình độ cao trong việc tạo hình gốm. Nhiều hiện vật gốm được phát hiện mỏng đến mức như "vỏ trứng", thể hiện kỹ năng chuốt gốm thủ công bằng bàn xoay điêu luyện và sự khéo léo tuyệt vời.

Gốm đen - sự phục hưng của văn hóa gốm

Trải qua hàng nghìn năm, đã có thời gian dài kỹ thuật chế tác gốm đen tưởng chừng như bị thất truyền. Phải đến thập niên 1970, khi Đức Châu đi tiên phong trong việc phục hồi và phát triển kỹ nghệ gốm cổ xưa ở Trung Quốc thì nghề thủ công này mới “sống lại”. Sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật truyền thống và kỹ thuật hiện đại trong thời gian ngắn đã nâng tầm các sản phẩm gốm đen thời kỳ này trở thành các tác phẩm tuyệt tác nghệ thuật, mang đậm tinh hoa văn hóa Trung Hoa. 

Hơn 50 năm sau khi phục hồi lại nghề gốm đen, các nghệ nhân ở Đức Châu tiếp tục cần mẫn, tạo ra các sản phẩm tinh xảo từ đôi bàn tay khéo léo, kế thừa văn hóa gốm đen lâu đời của Sơn Đông. Sự phục hưng nghề làm gốm đen ở Đức Châu đã vang danh tên tuổi nơi này trở thành cái nôi của gốm đen hiện đại. Năm 2009, thành phố được trao danh hiệu “Thành phố gốm đen Trung Quốc”. Đến năm 2014, “Kỹ nghệ nung gốm đen Đức Châu” được đưa vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia Trung Quốc.

Chứng kiến quy trình chế tác gốm đen Đức Châu, bao gồm rất nhiều công đoạn, từ chọn nguyên liệu, chuốt gốm, họa khắc hoa văn đến nung gốm mới thấy danh hiệu nói trên mới xứng với danh nghề và kỹ nghệ làm gốm. Trước tiên phải kể tới việc chọn nguồn nguyên liệu làm gốm; những người làm gốm Đức Châu tìm nguồn đất sét đỏ, khai thác ở hạ lưu sông Hoàng Hà để tạo phôi. Sau khi sửa phôi và tạo hình dáng sản phẩm theo ý muốn, người thợ làm gốm đặt nguyên liệu đã nhồi kỹ lên bàn xoay. Quá trình xoay chuyển này, từ nguyên liệu thô ráp, qua đôi tay người thợ dần chuyển thành sản phẩm có hình dáng, kích thước nhất định. Các sản phẩm sau đó được phơi se ngoài gió dịu cho thật khô, các món đồ được sửa lại hoàn chỉnh theo đúng quy định.

Sau công đoạn tạo hình, các nghệ nhân làm gốm sẽ tiến hành các kỹ thuật tiếp theo là khắc cứng và mềm. Khắc mềm là một kỹ thuật thủ công truyền thống trong nghệ thuật làm gốm đen. Các kỹ nghệ chủ yếu ở công đoạn này bao gồm: Đục lỗ (chạm rỗng), phù điêu (chạm nổi) và đắp nổi hoa văn. Đây là 3 kỹ thuật được ứng dụng rộng rãi trong quá trình sản xuất và chế tác gốm đen từ xưa đến nay.

Kỹ thuật đắp nổi hoa văn là việc sử dụng dải đất sét hoặc miếng đất sét để trang trí trên bề mặt phẳng. Trong khi đục lỗ và chạm nổi lại là quá trình tạo hình bên dưới bề mặt. Sự kết hợp của ba kỹ thuật này tạo nên cảm giác ba chiều về độ cao, độ sâu và độ nông và là ba yếu tố cơ bản không thể thiếu trong việc tạo hình gốm nghệ thuật.

Khắc cứng lại được phát triển trên cơ sở của kỹ thuật gốm đen truyền thống. Sau khi gốm đen được nung ở nhiệt độ cao khoảng 800°C, người thợ sẽ dùng dao khắc chuyên dụng để chạm khắc hoa văn lên bề mặt. Kỹ thuật này kết hợp nhiều phương pháp tinh xảo như: Vi chạm (khắc vi mô), khắc mềm kết hợp khắc cứng và khắc mềm kết hợp đục lỗ và chạm nổi. Khắc cứng gốm đen tiếp thu tinh hoa văn minh Trung Hoa lâu đời, hòa quyện văn hóa truyền thống với nghệ thuật hiện đại, vừa cổ lại vừa đổi mới sáng tạo. Trong quá trình khắc, người thợ tận dụng phần nền đen của gốm để làm nổi bật màu tự nhiên của đất sét bên trong, kết hợp tinh tế giữa nghệ thuật triện khắc và trang trí.

Công đoạn tiếp theo là nung gốm, kỹ thuật hoàn toàn phải dựa vào kinh nghiệm của nghệ nhân, điều chỉnh nhiệt độ cao thấp, ngọn lửa to nhỏ, đặc biệt kỹ thuật thấm cacbon sao cho ra lò những sản phẩm gốm đen thuần túy, đẹp mắt. Màu đen của gốm không phải do tráng men mà là kết quả của kỹ thuật nung đặc biệt, được đánh giá là đỉnh cao của nghệ thuật nung gốm. Trong công đoạn cuối của quá trình nung, người thợ tạo ra môi trường khử (thiếu ôxy) bằng cách phủ kín lò nung, khiến carbon từ khói bám chặt vào bề mặt đồ gốm, tạo nên màu đen vĩnh cửu. Kỹ thuật thấm cacbon tạo màu đen huyền bí, bóng loáng của gốm chính là lý do để “Kỹ nghệ nung gốm đen Đức Châu” được ghi danh vào Danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể cấp Quốc gia của Trung Quốc. Điều này cũng chứng tỏ vào thời kỳ xa xưa, con người cũng đã nắm vững kỹ thuật nung ở nhiệt độ cao và quá trình oxy hóa, khử trong lò nung.

Khâu cuối cùng là làm sạch và đánh bóng gốm đen. Sản phẩm sau quy trình này phải có có đặc trưng là “đen như sơn, bóng như gương, gõ vào vang như khánh đá”, trên bề mặt các kỹ thuật khắc chìm hoặc đục lỗ tạo hoa văn tinh xảo. Tác phẩm hoàn thiện mang vẻ hài hòa tự nhiên, mộc mạc mà thanh nhã, thể hiện sự tinh tế sâu sắc trong nghệ thuật thủ công truyền thống, đồng thời nâng cao giá trị nghệ thuật, giá trị lịch sử, văn hóa và sưu tầm của gốm đen.