Sau gần một thập kỷ đàm phán, dự án căn cứ Nga ở Sudan vẫn giậm chân tại chỗ, phản ánh những giới hạn trong chiến lược mở rộng hiện diện quân sự của Nga ngoài không gian hậu Xô Viết (trong ảnh: Tàu khu trục Nga neo đậu tại cảng Sudan). Ảnh: Sputnik
Theo tờ Bưu điện Caspian (caspianpost.com) ngày 15/12, dự án căn cứ hải quân Nga ở Sudan, từng được ca ngợi là một trong những dự án quân sự đầy tham vọng chiến lược nhất của Moskva bên ngoài không gian hậu Xô Viết, nay lại rơi vào tình trạng không chắc chắn sau gần một thập kỷ triển khai.
Tham vọng ban đầu và những cam kết
Kế hoạch ban đầu cho căn cứ này có từ năm 2017, dưới thời Tổng thống Sudan Omar al-Bashir. Năm đó, Nga và Sudan bắt đầu đàm phán một thỏa thuận cho phép Moskva xây dựng một trung tâm hậu cần và cơ sở hải quân có khả năng bảo dưỡng các tàu chiến sử dụng động cơ đẩy hạt nhân. Năm 2020, một thỏa thuận có thời hạn 25 năm đã được ký kết chính thức, cho phép Nga triển khai tối đa 300 nhân viên và neo đậu bốn tàu chiến.
Điện Kremlin miêu tả dự án này như một sự trở lại với chiến lược hải quân viễn dương - một sự lặp lại của chiến lược địa chính trị thời Liên Xô, khi Liên Xô vận hành các cảng và cơ sở triển khai quân sự trên khắp châu Phi tại Port Said, Tripoli, Sfax, Mogadishu, Aden và Luanda.
Căn cứ được lên kế hoạch không chỉ nhằm mục đích hậu cần, mà còn là một tuyên bố về vị thế hàng hải toàn cầu. Với khả năng tiếp cận Biển Đỏ và vị trí gần Kênh đào Suez - một trong những nút thắt hàng hải quan trọng nhất thế giới - Moskva tìm cách định hình lại thực tế hải quân theo cách gợi nhớ đến thời kỳ huy hoàng của Liên Xô.
Những khó khăn
Theo Maritime Executive, Moskva đã đình chỉ việc thực hiện thỏa thuận thành lập căn cứ này, trên thực tế là rút lui khỏi các kế hoạch nhằm đảm bảo sự hiện diện quân sự lâu dài trên Biển Đỏ và mở rộng phạm vi hoạt động của Nga ra ngoài Kênh đào Suez hướng tới Ấn Độ Dương.
Đại sứ Nga tại Sudan Andrei Chernovol thừa nhận rằng "do cuộc xung đột quân sự hiện tại ở Sudan, tiến trình giải quyết vấn đề này đã tạm thời bị đình trệ". Tuy nhiên, dự án bị đình trệ không phải do một trở ngại duy nhất, mà do sự kết hợp của các rạn nứt chính trị, các liên minh thay đổi, sự đổ vỡ an ninh và áp lực địa chính trị toàn cầu.
Ngay sau khi chính quyền al-Bashir sụp đổ, nền tảng của thỏa thuận bắt đầu lung lay. Đến năm 2021, Sudan ra tín hiệu rằng họ đang xem xét lại thỏa thuận. Các quan chức nước này tuyên bố thỏa thuận cần được sự chấp thuận của cơ quan lập pháp, điều mà không hề tồn tại trong bối cảnh chính trị chia rẽ của Sudan. Phía Nga bác bỏ những thông tin này, nhưng không có sự phê chuẩn nào được thực hiện sau đó.
Nội chiến toàn diện bùng nổ vào năm 2023 đã giáng một đòn mạnh vào hy vọng của Nga. Cuối năm 2024, các báo cáo cho rằng Sudan đã hoàn toàn từ bỏ dự án do áp lực của phương Tây và lo ngại về các lệnh trừng phạt. Tuy nhiên, vào tháng 2/2025, sự lạc quan đã trở lại khi Bộ trưởng Ngoại giao Sudan Ali Yousif Ahmed al-Sharif tuyên bố dự án đã trở lại đúng hướng sau các cuộc đàm phán với người đồng cấp Nga Sergei Lavrov tại Moskva.
Sau sự sụp đổ của chính quyền Assad ở Syria vào tháng 12/2024 và việc Thổ Nhĩ Kỳ đóng cửa eo biển Bosporus và Dardanelles, căn cứ này đảm bảo sự hiện diện hải quân của Nga ở Biển Đỏ và mở rộng tầm ảnh hưởng của nước này sang châu Phi và Ấn Độ Dương.
Trước tình hình bất ổn ảnh hưởng đến các căn cứ của Nga ở Địa Trung Hải -đặc biệt là ở Syria - Nga đã đẩy nhanh việc mở rộng sang Sudan và Libya, củng cố chỗ đứng cho các hoạt động quân sự rộng lớn hơn. Việc nâng cấp căn cứ không quân Maaten al-Sarra của Libya, gần biên giới Chad-Sudan, càng củng cố thêm sự hiện diện của Nga trong khu vực.
Đến đầu tháng 12 này, chính phủ Sudan đã đề nghị cung cấp cho Nga căn cứ hải quân đầu tiên của nước này ở châu Phi, đổi lấy vũ khí, trong bối cảnh quân đội nước này tiếp tục chiến đấu chống lại Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (RSF).
Theo các quan chức Sudan trả lời tờ Wall Street Journal, thỏa thuận này sẽ dẫn đến việc thành lập một căn cứ hải quân Nga tại cảng Port Sudan trên Biển Đỏ, hoặc một cơ sở khác, có thể đồn trú 300 nhân viên và neo đậu tối đa bốn tàu hải quân, bao gồm cả tàu chạy bằng năng lượng hạt nhân. Chính phủ Nga cũng sẽ giành được các nhượng quyền khai thác mỏ ở Sudan, trong khi quân đội Sudan, đổi lại, sẽ được tiếp cận các hệ thống phòng không cũng như các thiết bị quân sự khác với giá ưu đãi.
Kỳ vọng một lần nữa tăng lên, nhưng không có tiến triển cụ thể nào được hiện thực hóa.
Khủng hoảng rộng hơn ở châu Phi
Đối với Moskva, những hệ lụy còn sâu xa hơn cả tình hình bất ổn nội bộ ở Sudan. Căn cứ bị đình trệ tượng trưng cho nỗ lực rộng lớn hơn của Nga nhằm duy trì và mở rộng ảnh hưởng ở châu Phi vào thời điểm các chính phủ phương Tây, các chủ thể khu vực, các chế độ quân chủ vùng Vịnh, và cả Trung Quốc đang cạnh tranh giành chỗ đứng chiến lược.
Trong những tháng gần đây, tờ Wall Street Journal đã công bố một cuộc điều tra cho thấy lực lượng bán quân sự mới nhất của Nga - "Quân đoàn châu Phi", được thành lập sau cái chết của người đứng đầu Tập đoàn Wagner Yevgeny Prigozhin - đã không thể tái hiện vai trò của Wagner trên lục địa này. Các quốc gia từng hợp tác với Moskva như Mali, Niger và Burkina Faso, được cho là đã bày tỏ sự nối tiếc.
Tại Sudan, nơi Wagner đã củng cố vị thế trong các mạng lưới khai thác vàng, Quân đoàn châu Phi đã phải vật lộn để duy trì quyền kiểm soát. Các báo cáo mô tả tình trạng hỗn loạn: các tuyến đường tiếp tế bị chặn, công nhân bị đe dọa và hoạt động sản xuất vàng bị gián đoạn. Người dân địa phương nói với các phóng viên rằng lực lượng Nga đã rút khỏi các khu vực khai thác từ nhiều tháng trước.
Khoảng cách giữa tham vọng và thực tế
Việc không thể thiết lập căn cứ hải quân ở Sudan không chỉ là một trở ngại về mặt hậu cần. Nó làm nổi bật một vấn đề nan giải sâu sắc hơn: tham vọng toàn cầu của Nga vượt xa ảnh hưởng ngoại giao, năng lực quân sự và khả năng kinh tế hiện tại của nước này. Cuộc chiến ở Ukraine, các lệnh trừng phạt của phương Tây, sự sụp đổ của Wagner và những thay đổi trong cục diện chính trị châu Phi đã cùng nhau hạn chế các lựa chọn của Moskva.
Tuy nhiên, bất chấp tình trạng bế tắc hiện tại, Moskva khó có thể từ bỏ hoàn toàn ý tưởng này. Học thuyết Hàng hải năm 2022 của Nga xác định rõ Biển Đỏ là khu vực ưu tiên hiện diện, nêu rõ tham vọng đảm bảo quyền tiếp cận "bằng mọi giá". Đối với Điện Kremlin, sự kiên nhẫn chiến lược - thay vì lùi bước - vẫn là cách tiếp cận được ưu tiên.
Nhận định với Viện Quốc tế về Nghiên cứu Chiến lược HORN có trụ sở ở Kenya, nghiên cứu sinh Natalia Tsamalashvili cho rằng, cảng Sudan, nằm dọc Biển Đỏ, đóng vai trò là mắt xích quan trọng giữa Địa Trung Hải và Ấn Độ Dương thông qua kênh đào Suez và eo biển Bab el-Mandeb, xử lý khoảng 12% thương mại toàn cầu . Kiểm soát cảng này cho phép Nga giám sát các tuyến đường hàng hải trọng yếu, chống lại ảnh hưởng của phương Tây và vùng Vịnh.
Không giống như căn cứ ở Tartus, Syria – nơi Moskva phải đối mặt với những thách thức về mặt hoạt động – cảng Sudan cung cấp một lựa chọn an toàn hơn và có vị trí chiến lược hơn để thể hiện sức mạnh trên khắp châu Phi và Trung Đông. Căn cứ này cũng có thể hoạt động như một trung tâm tình báo, tăng cường khả năng giám sát cả hoạt động thương mại và quân sự của Nga trong khu vực.
Việc Nga thiết lập căn cứ hải quân tại cảng Sudan đánh dấu một sự dịch chuyển địa chính trị quan trọng, củng cố ảnh hưởng của Moskva ở châu Phi và Ấn Độ Dương, đồng thời thách thức các cường quốc phương Tây và khu vực. Mặc dù tác động lâu dài vẫn chưa chắc chắn, nhưng sự hiện diện ngày càng tăng của Nga ở Sudan đang thúc đẩy cạnh tranh địa chính trị ở Biển Đỏ và các khu vực khác.
Tuy nhiên, tờ Bưu điện Caspian cho rằng việc kiên nhẫn có mang lại kết quả hay không không chỉ phụ thuộc vào Moskva. Nó còn phụ thuộc vào việc liệu Nga có thể khôi phục lại danh tiếng về năng lực, độ tin cậy và giá trị trong một khu vực đầy rẫy các bên có lợi ích ngày càng khác biệt với lợi ích của Nga hay không.
Hiện tại, căn cứ của Sudan vẫn nằm ở vị trí cũ trong nhiều năm qua - không phải trên bờ Biển Đỏ, mà nằm trong phạm vi khả năng địa chính trị, lơ lửng giữa tham vọng và thực tế.