Nguyễn Huy Thiệp sinh năm 1950 tại huyện Thanh Trì (Hà Nội). Ông bước vào văn đàn năm 38 tuổi, cái tuổi muộn màng cho một người cầm bút, nhưng xuất hiện là nổi tiếng ngay. Những “Tướng về hưu”, “Không có vua”, “Những ngọn gió Hua Tát”, “Những bài học nông thôn”, “Sang sông”… đã khiến tên tuổi Nguyễn Huy Thiệp sáng rỡ trên văn đàn.
Khước từ lối suy nghĩ một chiều dễ dãi, Nguyễn Huy Thiệp khai phá những mảng khuất tối trong đời sống đô thị, đời sống nông thôn, những ngóc ngách bí ẩn trong tâm hồn con người, khuấy đảo lên những vấn đề người ta hay né tránh. Cuộc sống và con người hiện lên trong truyện Nguyễn Huy Thiệp sắc nét, vừa xù xì nham nhở, thậm chí kinh dị, vừa đẹp, vừa buồn. Và ẩn sau những giữa rậm rạp chữ nghĩa là tư tưởng xuyên suốt của nhà văn: "Nương vào tự nhiên mà sống".
Nổi danh một thời, sau đó chìm lặng khá lâu, rồi đột nhiên ông trở lại với “Vong Bướm”. “Vong Bướm” là một thể nghiệm mới của Nguyễn Huy Thiệp khi lần đầu tiên ông viết kịch bản chèo. Nguyễn Huy Thiệp tâm sự, ông chọn chèo bởi đó là một loại hình nghệ thuật đặc sắc, đậm chất Việt Nam, hấp dẫn bởi sự giản dị nhưng cũng rất ảo của nó. Hơn thế nữa, trong thời hiện đại, chèo đang bị dung tục hóa một cách thô bạo, nên ông chọn viết chèo như một cách lưu giữ truyền thống. Ngôn ngữ chèo sử dụng phần nhiều là thơ lục bát, nên đồng thời với việc khai phá chèo, đây cũng là lần đầu tiên Nguyễn Huy Thiệp dấn thân với thể thơ truyền thống này.
“Vong Bướm” gồm hai kịch bản chèo: “Vong Bướm” và “Truyền thuyết tìm vua”. “Vong Bướm” lấy cảm hứng từ cuộc đời và tác phẩm của nhà thơ Nguyễn Bính (1917-1966), nhưng trong đó cũng có dáng dấp của nhiều văn nghệ sĩ khác cùng thời. Thi sĩ Điệp Lang trong "Vong Bướm" xuất thân từ nông thôn, không gian biểu tượng cho văn hóa tâm linh và các giá trị đạo đức truyền thống của người dân Việt. Chàng bỏ quê ra thành phố để kiếm tìm lý tưởng Chân - Thiện - Mỹ. Điệp Lang đã phải lên chuyến tàu định mệnh, phải ký khế ước bán linh hồn với Ma vương, làm bạn cùng bốn con quỷ Rượu chè, Sắc dục, Cờ bạc và Ma túy, phải vượt qua bốn ngọn núi Sinh, Lão, Bệnh, Tử. Kết cục, Điệp Lang đã chết khi chưa đến được với ánh sáng mình khao khát…
“Truyền thuyết tìm vua” được viết trên cảm hứng về cuộc đời Chúa Chổm, một nhân vật đặc biệt ở trong lịch sử. Cuối thế kỷ XVI ở Việt Nam, nhà Lê Sơ đến buổi suy đồi, xã tắc rối ren. Khi Mạc Đăng Dung cướp ngôi nhà Lê, Hưng quốc công Nguyễn Kim tập hợp các công thần nhà Lê giương cao ngọn cờ “Phù Lê diệt Mạc”. Nguyễn Kim và con rể Trịnh Kiểm đã tìm ra Chúa Chổm - giọt máu nhà Lê duy nhất còn sót lại để tôn phò làm vua, mở ra thời kỳ lịch sử Lê Trung Hưng tồn tại 255 năm với 16 đời vua.
“Truyền thuyết tìm vua” không kể lại toàn bộ chi tiết sự tích ấy mà chỉ nhấn mạnh ở cuộc tìm kiếm một ông vua của cha con Nguyễn Kim, Trịnh Kiểm. “Đi từ lịch sử/ Đến chốn dân gian/ Đi từ trong làng/ Đi ra ngoài phố/ Không không có có/ Tìm Đạo tìm vua”. Nguyễn Huy Thiệp đã mượn chuyện lịch sử để nói chuyện đời, để nói về cuộc tìm kiếm đạo – đường sống của con người nói chung. “Truyền thuyết tìm vua” cũng thể hiện nhiều tư tưởng của Đạo giáo, đặc biệt là tư tưởng sống vô vi, không đua tranh, không so bì. Trong chương Chổm dạo chơi với các ông Sinh, Lão, Bệnh, Tử hay những bài hát của dàn đồng ca mang nhiều ngụ ý về thân phận con người: Cuộc đời ngắn ngủi mà con người phải trôi dạt kiếm ăn, tranh chấp hơn thua, chịu thiên tai địch họa, rốt cục cũng chỉ còn nắm xương tàn, vậy sống khổ sở chẳng vô nghĩa hay sao? Bởi thế mẹ Chổm, vừa choáng ngợp với thân phận đế vương của con trai đã ngay lập tức hối hận, bởi vì "Đã vào đến chốn công danh/ Không thành ra bã cũng thành ra khuôn".
Vậy tìm đạo không phải để phục vụ một mục đích vụ lợi cụ thể nào, mà là tìm một cách sống vui. Có thể lấy đoạn thơ này làm ý chung cho cả “Truyền thuyết tìm vua”:
Vô vi khoái lạc tràn đầy,
Quên đi sống thác mới hay anh hùng!
Đường trần gót nhẹ thung dung,
Núi cao vực thẳm muôn trùng đường xa.
Rộn ràng vui vẻ hát ca…
Và đó cũng chính là điều khiến cho cả tập "Vong Bướm" cũng như nhà văn Nguyễn Huy Thiệp lại một lần nữa thành công trong hành trình chinh phục trái tim bạn đọc.
P.V