Khi văn học tìm lại vị trí của mình trong học đường

Không chỉ hiện diện trên trang sách hay trong chương trình học, văn học được “sống” trong các không gian giáo dục nhân văn, nơi thơ ca, âm nhạc và những cuộc gặp gỡ chân thành mở ra hành trình đọc tự nhiên, bền bỉ cho thế hệ trẻ.

Năng lực cảm thụ cần được nuôi dưỡng

Văn học trước hết là khả năng cảm nhận cái đẹp, khả năng rung động trước con người và lịch sử. Khi được tiếp cận bằng nghệ thuật, văn học không còn là khái niệm trừu tượng mà trở thành một phần của đời sống tinh thần. Chương trình "Khúc hát từ những vần thơ" tại Trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh là một gợi ý như vậy.

Hơn 800 sinh viên đã bước vào một không gian nơi thơ ca không chỉ được đọc mà còn được cất lên bằng âm nhạc, sân khấu và ký ức đô thị. Thông qua các ca khúc phổ từ thơ, chương trình tái hiện hành trình lịch sử, chiều sâu tâm hồn và vẻ đẹp nghĩa tình của TP Hồ Chí Minh, một thành phố được kể lại bằng ngôn ngữ nghệ thuật.

Theo dòng chảy của tân nhạc Việt Nam, thơ phổ nhạc từ lâu đã là mạch nguồn thẩm mỹ bền bỉ của đời sống đô thị phương Nam. Những nhạc sĩ như Phan Huỳnh Điểu, Hoàng Hiệp, Thuận Yến, Phạm Minh Tuấn, Trương Quang Lục, Phú Quang… đã chứng minh sự gắn bó sâu sắc giữa ngôn từ và âm nhạc, giữa tư duy thơ và cảm xúc đại chúng. Những ca khúc như Dấu chân phía trước, Vàm Cỏ Đông, Ký ức đêm trắng đồng Vĩnh Lộc hay Con đường có lá me bay không chỉ mang tính nghệ thuật, mà còn lưu giữ ký ức tập thể của một đô thị.

Nhà văn Trịnh Bích Ngân, Chủ tịch Hội Nhà văn TP Hồ Chí Minh cho rằng, ấn phẩm Thơ phổ nhạc - 50 năm TP Hồ Chí Minh được giới thiệu trong chương trình là kết quả của quá trình sáng tạo bền bỉ của nhiều thế hệ văn nghệ sĩ. "Quan trọng hơn, thông qua những ca khúc phổ thơ, thông qua những tiết mục nghệ thuật thơ phổ nhạc, giới trẻ nói chung và các bạn sinh viên nói riêng có thể cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp tâm hồn và sức sống của một thành phố nghĩa tình, điều mà văn học khó có thể truyền tải trọn vẹn nếu chỉ dừng lại ở văn bản", nhà văn Bích Ngân chia sẻ.

Theo nhà thơ Hoài Vũ - tác giả của những tác phẩm nổi tiếng như "Vàm Cỏ Đông", "Đi trong hương tràm", chính những câu chuyện đời và thơ của ông đã tạo nên sự kết nối giữa ký ức chiến tranh và thế hệ trẻ hôm nay, để thấy rằng thơ ca, khi được đặt đúng ngữ cảnh, vẫn có khả năng lay động mạnh mẽ.

GS.TS Huỳnh Văn Sơn, Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh nhấn mạnh, giáo dục không chỉ là truyền đạt tri thức mà còn là quá trình nuôi dưỡng tâm hồn. Với sinh viên sư phạm, những người sẽ trực tiếp đứng lớp trong tương lai, năng lực cảm thụ cái đẹp và trí tuệ cảm xúc là nền tảng để có thể chạm đến học sinh.

Nuôi dưỡng hành trình đọc sách tự nhiên của người trẻ

Nếu ở bậc đại học, văn học cần được tiếp cận như một năng lực cảm thụ thì ở bậc phổ thông, vấn đề lại nằm ở việc làm thế nào để việc đọc không trở thành nghĩa vụ. Những buổi giao lưu giữa nhà văn và học sinh, nếu được tổ chức đúng cách, có thể mở ra một cánh cửa khác cho văn hóa đọc.

Buổi giao lưu, ký tặng sách của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh tại Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai mới đây đã thu hút hơn 600 bạn đọc, không chỉ đến để xin chữ ký mà còn để trò chuyện và lắng nghe những chia sẻ về các nhân vật gắn bó với tuổi thơ.

Nhã Trân quan tâm đến khả năng bộ ba Thiều - Mận - Tường trở lại trong tác phẩm Cô bé hàng xóm và bốn viên kẹo, cũng như sự xuất hiện của nhân vật Rùa (Ngồi khóc trên cây) hay độc giả Hằng Đinh (TP Hồ Chí Minh) dù không kịp lượt ký tặng, chị vẫn rất vui khi được gặp nhà văn, được trò chuyện trong một không gian bình yên, nơi những người yêu văn chương cùng chia sẻ kỷ niệm đáng nhớ.

Nhà văn Nguyễn Nhật Ánh cho biết, việc “gặp lại” các nhân vật thường đến từ cảm hứng ngẫu hứng trong lúc sáng tác, hiếm khi có sự sắp đặt trước và chính những kết thúc mở giúp độc giả có thêm không gian tưởng tượng, thay vì áp đặt số phận nhân vật. Riêng với "Mùa hè không tên", nhà văn Nguyễn Nhật Ánh chủ động viết tiếp vì cảm thấy chưa thật sự thỏa mãn, dù sau đó vẫn nhận được nhiều thư đề nghị phát triển thành một cuốn sách khác.

Không gian của buổi giao lưu ký tặng sách của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh cũng mang nhiều ý nghĩa khi diễn ra tại Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai, bối cảnh chính trong truyện dài "Ngôi trường mọi khi". Nhà văn chia sẻ, đây cũng là nơi con gái ông từng theo học và chính vẻ đẹp kiến trúc, không gian của ngôi trường đã gợi cảm hứng để ông đưa vào tác phẩm. Cách đọc vui tên trường trong truyện cho thấy văn học, ở một góc nhìn khác, luôn bắt đầu từ những điều rất đời.

Việc khuyến khích học sinh sáng tạo cùng tác phẩm cũng là một cách nuôi dưỡng văn hóa đọc, từ cuộc thi thiết kế bìa sách Nguyễn Nhật Ánh do Tổ Ngữ văn và Câu lạc bộ Mỹ thuật trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai tổ chức đã thu hút hơn 30 tác phẩm dự thi. Bìa sách "Có hai con mèo ngồi bên cửa sổ" của Hoàng Phương Vy (lớp 12A1) giành giải Nhất không chỉ bởi kỹ thuật, mà bởi sự đồng cảm tinh tế với tinh thần trong sáng của tác phẩm. 

Với vai trò một đại sứ văn hóa đọc của TP Hồ Chí Minh, nhà văn Nguyễn Nhật Ánh nhấn mạnh, việc lan tỏa thói quen đọc không thể chỉ trông chờ vào nhà trường. Mỗi phụ huynh, mỗi thầy cô cần trở thành một hình mẫu đọc sách trong gia đình và lớp học. "Khi trẻ em lớn lên trong môi trường có sách, việc đọc sẽ diễn ra một cách tự nhiên, không cần ép buộc", nhà văn Nguyễn Nhật Ánh nói.

Cùng với Nhà văn Nguyễn Nhật Ánh, nhà văn Võ Thu Hương cũng lựa chọn cách trò chuyện gần gũi với học sinh, sinh viên để lan tỏa tình yêu đọc sách. Trong các buổi giao lưu tại trường học, chị kể những câu chuyện đời thường về việc “đi xa nhờ đọc sách”, khi sách trở thành con đường mở rộng thế giới, ngay cả khi điều kiện vật chất còn hạn chế. Giảng viên Nguyễn Tiến Dũng, Khoa Giáo dục Tiểu học trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh cho rằng, những cuộc gặp gỡ như vậy đã tạo nên không khí học tập hào hứng, giúp sinh viên có thêm kỷ niệm đẹp và cảm hứng học văn.

Trong bối cảnh công nghệ số phát triển mạnh mẽ, việc đọc sách vẫn giữ vai trò không thể thay thế trong việc hình thành nhân cách và năng lực tư duy của trẻ. Như chia sẻ của thầy Lê Vĩnh Phúc, Khối trưởng Khối 5 Trường Tiểu học Lương Thế Vinh, sách mở ra những chân trời tri thức rộng lớn và khi tình yêu đọc sách được nuôi dưỡng từ sớm, đó sẽ trở thành hành trang theo các em suốt cuộc đời.

Từ những ca khúc phổ thơ, các buổi giao lưu với nhà văn đến những hoạt động sáng tạo trong học đường, văn học đang lặng lẽ gieo mầm, bồi đắp văn hóa đọc - không chỉ để tạo nên thói quen đọc, mà để hình thành những con người sống sâu sắc, nhân văn và giàu cảm xúc.