Lộ trình tăng thuế thuốc lá cần bắt kịp xu hướng quốc tế

Trước những vấn đề tác hại của thuốc lá và các biện pháp kiểm soát bằng thuế đang được đưa ra thảo luận, BS. Nguyễn Tuấn Lâm, đại diện Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tại Việt Nam trao đổi về sự cần thiết tăng thuế thuốc lá và mức tăng khuyến nghị tại Việt Nam, bên lề Hội nghị cung cấp thông tin cho báo chí về thuế thuốc lá.

Chú thích ảnh — BS. Nguyễn Tuấn Lâm, đại diện Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tại Việt Nam.

Xin chuyên gia cho biết tác động của việc tăng thuế đến giảm tiêu dùng thuốc lá, giảm nguy cơ bệnh tật, và kinh nghiệm của các nước đã triển khai cho kết quả như thế nào, thưa ông?

Theo ước tính của WHO và Ngân hàng Thế giới, khi tăng thuế để giá thuốc lá tăng 10% thì sẽ giảm tiêu dùng khoảng 4% ở các nước phát triển, 5% ở các nước đang phát triển; riêng với đối tượng người nghèo và lớp trẻ, tỷ lệ giảm tiêu dùng nhiều hơn. Cụ thể, khi tăng giá thuốc lá lên 10% sẽ giảm tiêu thụ tới 10% ở trẻ em và người nghèo; giá thuốc lá cao cũng có tác dụng ngăn ngừa trẻ bắt đầu hút thuốc.

Kinh nghiệm từ các quốc gia cho thấy biện pháp tăng thuế hiệu quả đóng góp 50%-60% trong tổng tác động của tất cả các biện pháp giảm sử dụng thuốc; như tại Thái Lan, tỷ lệ đóng góp của chính sách tăng thuế chiếm tới 61% trong việc giảm số người hút thuốc tại nước này; năm 2021, Thái Lan áp thuế 78,6% với thuế thuốc lá/giá bán lẻ thì thuế thu về khoảng hơn 2 triệu USD. Tại Philippines, tăng thuế làm giảm hút thuốc 30% và tăng thu ngân sách tới 400%.

Thuế thuốc lá là biện pháp nhanh nhất và tiết kiệm chi phí nhất để giảm tiêu dùng thuốc lá, từ đó góp phần giảm đáng kể gánh nặng bệnh tật và tử vong sớm do các bệnh liên quan đến sử dụng thuốc lá.

Thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá sẽ góp phần giảm chi phí y tế, môi trường gây tổn hại tới tăng trưởng. Trong khi theo nghiên cứu, tại Việt Nam đang phải chi khoảng 108.000 tỷ đồng/năm (tương đương 1,14% GDP) cho chi phí hàng năm do bệnh tật, tử vong gây ra bởi tiêu dùng thuốc lá; mất 99.000 tỷ đồng/năm (tương ứng 1,04% GDP) cho chi phí ô nhiễm môi trường do thuốc lá…

Tăng thuế với thuốc lá cũng góp phần tăng năng suất lao động, khi theo thống kê mỗi năm người Việt mất đi tới 21,8 triệu giờ lao động do sử dụng thuốc lá; trong đó bao gồm thời gian người bệnh nghỉ việc đi khám chữa bệnh và người nhà nghỉ việc để chăm sóc người mắc bệnh liên quan đến tác hại của thuốc lá. Tăng thuế với thuốc lá sẽ giảm được số thời gian lao động bị mất đi này, đồng thời nâng cao nguồn cung và chất lượng, năng suất lao động.

Bên cạnh đó, áp thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá cũng góp phần nâng cao nguồn thu ngân sách phục vụ tài trợ chương trình tăng trưởng bền vững, đóp góp cho hỗ trợ bảo hiểm y tế, hỗ trợ giáo dục…

Nhiều chuyên gia cho rằng, cần bổ sung thuế tuyệt đối để chuyển sang hệ thống thuế hỗn hợp đối với sản phẩm thuốc lá, tại sao điều này lại cần thiết, thưa ông?

Hiện hệ thống thuế thuốc lá của Việt Nam có 2 điểm yếu là: Thuế thuốc lá đang rất thấp và thuế thuốc lá theo tỷ lệ đơn thuần có nhiều yếu điểm.

Hệ thống thuế thuốc lá hiện nay ở Việt Nam là thuế theo tỷ lệ phần trăm và áp trên giá của cơ sở sản xuất, cơ sở nhập khẩu bán ra.

Cấu trúc thuế theo tỷ lệ phần trăm có những điểm yếu đang kể như: Tác động đến tăng giá bán lẻ rất hạn chế; tăng khoảng cách về giá giữa các dòng sản phẩm thuốc lá; nhà sản xuất có thể định giá thấp sản phẩm để giảm cơ sở tính thuế từ đó giảm nghĩa vụ thuế, hoặc nhà nhập khẩu có thể khai báo giá nhập khẩu thấp hơn thực tế để giảm số thuế phải nộp.

Trong khi đó, việc bổ sung thuế tuyệt đối, tức là áp dụng mức thuế cố định trên mỗi đơn vị sản phẩm mang lại nhiều lợi ích vượt trội như: Giảm khoảng cách giá giữa các dòng sản phẩm, hạn chế việc chuyển sang các thương hiệu giá rẻ; ngăn chặn hành vi chuyển giá; hệ thống thuế đơn giản, dễ quản lý hơn và dự đoán được nguồn thu ngân sách.

Việc bổ sung thuế tuyệt đối cũng phù hợp với xu hướng quốc tế khi trên toàn cầu, nhiều quốc gia đang chuyển hệ thống thuế của họ sang thuế tuyệt đối hoặc hỗn hợp. Số quốc gia áp dụng thuế theo tỷ lệ phần trăm đã giảm liên tục. Trong ASEAN, có 6 quốc gia (Brunei, Indonesia, Malaysia, Philippines, Singapore, Myanmar) đã áp dụng thuế tuyệt đối, trong khi Lào và Thái Lan sử dụng hệ thống thuế hỗn hợp; Việt Nam và Campuchia là hai quốc gia còn lại vẫn áp dụng thuế theo tỷ lệ phần trăm. Điều này cho thấy sự cần thiết phải điều chỉnh chính sách để theo kịp xu hướng toàn cầu.

Như vậy, hệ thống thuế hỗn hợp là kết hợp của thuế tuyệt đối và thuế theo tỷ lệ phần trăm, được đánh giá mang lại lợi ích tối ưu, khi vừa tăng hiệu quả kiểm soát tiêu thụ thuốc lá, mà còn giúp tăng nguồn thu ngân sách, hạn chế hành vi lách luật và phù hợp với thông lệ quốc tế.

Vậy, WHO khuyến nghị như thế nào về lộ trình tăng thuế với thuốc lá của Việt Nam, thưa ông?

Thuế thấp và lộ trình tăng thuế chậm trong thời gian vừa qua tại Việt Nam đã khiến cho giá thuốc lá đang ngày càng rẻ so với thu nhập của người dân, dẫn đến sức mua thuốc lá tăng. Theo phân tích của WHO dựa trên số liệu của Tổng cục Thống kê, từ năm 2010-2022, thu nhập đầu người của Việt Nam tăng 203% (từ 31.5 triệu VNĐ lên 95.6 triệu VNĐ) trong khi giá thuốc lá (như nhãn hiệu phổ biến nhất là Vinataba) chỉ tăng 56% (từ 14.000 VNĐ lên 21.900 VNĐ/bao). Phân tích sức mua thuốc lá bằng chỉ số “Giá thuốc lá tính theo phần trăm thu nhập quốc dân trên đầu người” cho thấy, năm 2000 người dân phải bỏ 11.43% thu nhập để mua 100 bao thuốc lá Vinataba, thì đến năm 2021 chỉ cần bỏ ra 1.36% thu nhập. Xu hướng giảm giá thực của thuốc lá và tăng sức mua của thuốc lá theo thời gian là vấn đề rất đáng lo ngại vì nó làm tăng khả năng tiếp cận thuốc lá của người dân, đặc biệt là đối với giới trẻ và người nghèo. Do đó, thuế tiêu thụ đặc biệt cần tăng đủ lớn và tăng thường xuyên để có tác động giảm tiêu dùng hiệu quả.

Hiện tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao và xu hướng tiêu dùng gia tăng đe dọa khả năng của Việt Nam trong việc đáp ứng các mục tiêu quốc gia về kiểm soát thuốc lá và y tế, cũng như cam kết đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) liên quan đến sức khỏe. Cải cách thuế thuốc lá được thực hiện càng sớm sẽ giúp cứu sống nhiều người, giảm tổn thất kinh tế, xã hội và con người.

Vì vậy, WHO khuyến nghị, mức tăng thuế thuốc lá cần đủ lớn và lộ trình tăng thuế được thực hiện sớm nhất có thể, bắt đầu từ năm 2026 để kìm hãm tốc độ gia tăng sử dụng thuốc lá và đạt được các mục tiêu quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá đến năm 2030.

WHO khuyến nghị Việt Nam áp dụng một hệ thống thuế tiêu thụ đặc biệt hỗn hợp với sản phẩm thuốc lá, bằng cách bổ sung thuế tuyệt đối bên cạnh thuế theo tỷ lệ phần trăm hiện có, nhằm đạt các mục tiêu quốc gia về giảm tiêu thụ thuốc lá và tạo thêm nguồn thu cho ngân sách Chính phủ.

Để đạt được điều này, thuế tuyệt đối nên được áp ở mức cao tối ưu nhất có thể, nhưng không dưới 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và 15.000 đồng/bao vào năm 2030.

Tạ Nguyên (Thực hiện)