Gen Z và hành trình giữ hồn văn hóa dân tộc Giáy

"Dáng giày nét Giáy"

Trong nếp sống của người Giáy, đôi giày truyền thống không chỉ che chở đôi chân, mà còn mang những giá trị tinh thần được gìn giữ qua bao thế hệ. Từ ngày cưới, khi cô dâu bước về nhà chồng trong đôi giày mới gửi gắm tình thân và lời chúc phúc, đến những nghi lễ tiễn biệt người đã khuất, đôi giày luôn hiện diện như dấu mốc quan trọng trong cuộc đời mỗi người. Mỗi mũi chỉ, mỗi sợi vải là một câu chuyện nhỏ, kết lại thành niềm tin rằng, dù đi qua bao mùa rẫy, bao dốc núi, người Giáy vẫn giữ vững bản sắc trên từng bước đường đời.

Từ chất liệu văn hoá bền bỉ ấy, dự án “Dáng giày nét Giáy” của nhóm bạn trẻ GenZ được khởi xướng. Bạn Bùi Quỳnh Hương, Trưởng ban tổ chức dự án, chia sẻ: “Chúng tôi có sự đồng cảm đặc biệt với văn hóa và con người Hà Giang (nay là Tuyên Quang). Một bạn trong nhóm sinh ra ở Hà Giang, luôn mang trong mình ký ức về những bản làng bình yên, những giá trị tinh thần giản dị mà đồng bào các dân tộc gìn giữ qua bao thế hệ. Chính những câu chuyện ấy khiến chúng tôi ấn tượng mạnh mẽ với đời sống bản địa, nơi cảnh sắc, con người và văn hóa hòa vào nhau rất tự nhiên”.

Giữa vô vàn nét đẹp ấy, đôi giày thủ công của người Giáy hiện lên như một biểu tượng riêng biệt: Khéo léo, bền bỉ, gói trong mình triết lý sống của cả cộng đồng. Thế nhưng, giá trị này đang đứng trước nguy cơ phai nhạt, khi nghề làm giày đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và ngày càng ít người trẻ còn đủ say mê để nối nghề cha ông.

Quỳnh Hương nhớ mãi khoảnh khắc lần đầu làm việc với các nghệ nhân. “Khi nhìn thấy ánh mắt của họ, ánh mắt đầy tâm huyết, lặng lẽ nhưng kiên trì, chúng tôi cảm nhận rất rõ khát khao giữ nghề, dù biết phía trước còn nhiều khó khăn. Ở họ có một niềm tự hào không cần nói thành lời, chỉ thể hiện qua cách nâng niu từng mảnh vải, từng đường kim mũi chỉ. Sự tận tụy ấy khiến chúng tôi hiểu rằng đôi giày không chỉ là một sản phẩm, mà là tinh thần của cả cộng đồng đang cố gắng níu giữ bản sắc của mình”. 

Không chỉ chiều sâu văn hoá, nhóm các bạn trẻ còn nhìn thấy tiềm năng phát triển từ nghề làm giày của người Giáy trong bối cảnh du lịch bản địa đang được giới trẻ quan tâm. Những hoạt động như workshop làm giày, chế tác sản phẩm lưu niệm hay trải nghiệm lưu trú gắn với nghề truyền thống tại homestay hoàn toàn có thể mở ra hướng phát triển bền vững, vừa đem lại thu nhập, vừa tạo cơ hội lan tỏa văn hóa.

“Chính sự giao hòa giữa vẻ đẹp văn hóa, tiềm năng phát triển và tâm huyết chân thành của những người gìn giữ nghề đã thôi thúc chúng tôi chọn đôi giày truyền thống của dân tộc Giáy làm trung tâm của dự án”, Quỳnh Hương bộc bạch.

Thông điệp của dự án “Dáng giày nét Giáy” là “Chạm và cảm những giá trị đã nuôi dưỡng tâm hồn của một vùng đất”, không dừng lại ở việc giới thiệu một sản phẩm thủ công đơn thuần, mà mở rộng thành câu chuyện về giá trị tinh thần và bản sắc văn hóa. Ở đó, mỗi đường kim mũi chỉ không chỉ mang dấu ấn lao động, mà còn chứa đựng hơi thở của truyền thống, tâm hồn của con người và linh hồn của vùng đất.

Dự án hướng đến việc lan tỏa và tôn vinh những giá trị bền vững, gắn bó mật thiết với cộng đồng. Thay vì chỉ “kể” về một sản phẩm, dự án mong muốn khơi dậy nhận thức về di sản đang tiếp tục được gìn giữ và hồi sinh trong đời sống hôm nay. Văn hóa không nằm yên trong tủ kính, mà được thổi hồn bằng chính bàn tay, trái tim và hơi thở của con người. Cách tiếp cận ấy giúp công chúng hiểu rằng, bảo tồn văn hóa không chỉ là giữ lại những gì đã có, mà là tiếp tục nuôi dưỡng những giá trị đã và đang nuôi dưỡng chúng ta.

Nói về những thách thức trong quá trình thực hiện dự án, Quỳnh Hương trải lòng: “Làm sao để giữ trọn tinh thần nguyên bản của văn hóa Giáy, nhưng vẫn có thể chuyển hóa nó thành những trải nghiệm gần gũi với người trẻ, đó là bài toán khó nhất với chúng tôi. Việc dung hòa giữa bảo tồn giá trị cũ và sáng tạo cách tiếp cận mới chưa bao giờ đơn giản, nhất là khi mỗi quyết định đều cần sự tôn trọng, sự hiểu đúng và sự đồng hành của chính cộng đồng người Giáy”.

Để làm được điều đó, nhóm phải liên tục lắng nghe nghệ nhân, đối chiếu thông tin, làm sao kể câu chuyện vừa chân thực, vừa hấp dẫn. Hành trình thực địa tại Hà Giang (nay là Tuyên Quang) cũng là một “cuộc điền dã” đáng nhớ: Những cung đường đèo dốc, thời tiết thất thường, quãng đường di chuyển dài và liên tục ghé thăm, khảo sát tại nhiều bản làng tốn nhiều thời gian và công sức.

“Tư liệu về nghề làm giày cũng ít ỏi, gần như không có ghi chép chính thống. Điều đó buộc nhóm phải tự mình lần tìm từng mảnh thông tin từ câu chuyện của người dân, từ quan sát tại chỗ, hay qua những buổi trò chuyện dài với các nghệ nhân. Thế nhưng chính những khó khăn ấy lại giúp chúng tôi hiểu sâu hơn về câu chuyện văn hóa mà mình đang theo đuổi, và càng trân trọng hơn hành trình lan tỏa giá trị của nghề làm giày truyền thống người Giáy”, Quỳnh Hương chia sẻ.

Song, những trải nghiệm ấy mang đến cho các bạn trẻ những kỉ niệm đáng nhớ. Bạn Vũ Huyền Trang, Trưởng ban đối ngoại của dự án, tâm sự: “Khi tiếp xúc với cộng đồng người Giáy và tự tay thử làm một số công đoạn trong quy trình làm giày, nhóm nhận ra nghề này khó hơn nhiều so với tưởng tượng. Những thao tác tưởng chừng nhỏ lại đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và kỹ thuật cao, giúp chúng tôi hiểu rõ hơn sự khéo léo và công phu mà các nghệ nhân gửi gắm vào từng đôi giày”.

Đặc biệt, khi lắng nghe những lời tâm sự, thủ thỉ của các nghệ nhân dân tộc Giáy: “Giờ nghề này ít người còn học. Lớp trẻ thì không mấy hứng thú, còn các bà cũng đã lớn tuổi cả rồi. Mai này không biết còn ai tiếp tục duy trì cái nghề này”, nhóm bạn trẻ càng thêm quyết tâm thực hiện dự án, mang nét đẹp văn hóa của đồng bào dân tộc Giáy đến gần hơn với công chúng.

Hào hứng tham gia các hoạt động, bạn Nông Mỹ Phương Thảo (Người trải nghiệm, TP Hà Nội) chia sẻ: Tôi ấn tượng khi tham gia workshop, được tự tay trải nghiệm làm giày của người Giáy. Cầm trên tay phiên bản mini của chiếc giày được chế tác để làm móc khóa treo hàng ngày tôi mới nhận ra sự tỉ mỉ và kỳ công không khác gì những đôi giày hoàn thiện. Tôi càng cảm thấy trân trọng khi các bạn đã mang một nét đẹp từ vùng đất xa xôi Tuyên Quang xuống tận Hà Nội, để những người trẻ yêu văn hóa và muốn tìm về truyền thống có thể chạm đến nó. Đây thực sự là một kỷ niệm đáng nhớ đối với tôi. Sau trải nghiệm này, tôi càng thêm yêu nét đẹp văn hóa này, và chắc chắn trong tương lai tôi sẽ đến thăm đồng bào dân tộc Giáy tại Tuyên Quang, để được sở hữu một đôi giày hoàn thiện.

Gen Z “kể chuyện” di sản

Trong thời đại số, Gen Z,  thế hệ năng động, sáng tạo và dám thử nghiệm đang dần trở thành những người kể chuyện văn hóa tinh tế… Từ những đôi giày thêu của người Giáy, những sản phẩm truyền thống trở thành điểm chạm cảm xúc, nơi người trẻ có thể vừa trải nghiệm, vừa sáng tạo, vừa lan tỏa giá trị di sản theo cách riêng của mình.

Bạn Vũ Huyền Trang, trưởng ban đối ngoại của dự án chia sẻ, người trẻ có thể góp phần bảo tồn văn hóa bằng cách chủ động tìm hiểu và kể lại câu chuyện văn hóa theo những cách sáng tạo qua truyền thông, nội dung số, triển lãm hay workshop. Quan trọng hơn, họ có thể trở thành cầu nối, đưa văn hóa bản địa gần hơn với đời sống hiện đại, luôn với thái độ tôn trọng và ham học hỏi.

Bạn Bùi Quỳnh Hương, Trưởng ban tổ chức dự án, nhấn mạnh vai trò đặc biệt của người trẻ trong việc giữ gìn và lan tỏa giá trị dân tộc. Bắt đầu từ việc tìm hiểu, trải nghiệm và kể lại câu chuyện văn hóa theo cách sáng tạo qua mạng xã hội, nội dung số, workshop, triển lãm hay các dự án nghệ thuật…, người trẻ không chỉ truyền tải di sản mà còn kết nối thế hệ hôm nay với truyền thống lâu đời. Thái độ chân thành, kiên nhẫn và hiểu biết sâu sắc là điều kiện tiên quyết để văn hóa được gìn giữ bền vững.

Ths Lê Thị Thoa, Giảng viên chuyên ngành Quản trị thương hiệu, trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật chia sẻ: “Thực tế từ dự án 'Dáng giày nét Giáy' cũng như nhiều các dự án truyền thông khác của sinh viên trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật đã cho tôi thấy một tín hiệu lạc quan: Giới trẻ, đặc biệt là GenZ hiện nay không hề thờ ơ với văn hóa truyền thống, mà họ đang thiếu những cơ hội để trải nghiệm, để 'chạm' vào di sản, vào các đặc sắc của văn hóa Việt Nam một cách đúng nghĩa”.

Ths Lê Thị Thoa kỳ vọng: Không chỉ dừng lại ở việc các bạn trẻ biết đến sự tồn tại của một đôi giày thêu thủ công, tôi mong muốn dự án này sẽ tạo ra sự chuyển dịch trong nhận thức, từ việc chúng ta chỉ nhìn nhận sản phẩm văn hóa như một món đồ thông thường, đến việc các em thấu hiểu được “hồn cốt” bên trong. Đó là phong tục, tập quán, cách nhìn nhận về cuộc sống, cũng như thế giới xung quanh của đồng bào người Giáy, đặc biệt trong đời sống hiện đại. Chẳng hạn như cách các bạn trẻ tham dự các buổi workshop ở Đồng Văn (Tuyên Quang) và ở Hà Nội trong khuôn khổ của dự án đã rất xúc động khi biết đôi giày Giáy gắn liền với lòng hiếu kính trong lễ cưới, sự khéo léo của người phụ nữ, là sự kế thừa truyền thống của các thế hệ trong gia đình hay sự trọn vẹn trong tang lễ khi con cháu dâng tặng đôi giày cho người đã khuất…

Theo Ths Lê Thị Thoa, khi nhận thức chạm đến chiều sâu cảm xúc, tình yêu sẽ nảy nở tự nhiên và mong muốn tìm hiểu các nét đẹp văn hóa sẽ trở thành nhu cầu tự thân của giới trẻ. “Tôi kỳ vọng mỗi bạn trẻ tham gia dự án, dù là người tổ chức hay người trải nghiệm, sẽ trở thành một 'đại sứ văn hóa', 'đại sứ truyền thông', tự nguyện kể tiếp câu chuyện của bản làng, của đồng bào qua lăng kính riêng của thế hệ mình. Đặc biệt là các bạn mang những nét văn hóa đặc sắc đó vào các sản phẩm nghệ thuật hoặc ứng dụng để quảng bá cho đông đảo công chúng trong nước cũng như quốc tế để tạo nên bản sắc chung cho dân tộc Việt Nam”, Ths Lê Thị Thoa bày tỏ.

Để các chất liệu văn hoá truyền thống như văn hóa của dân tộc Giáy... có thể chạm vào cảm xúc của giới trẻ và trở thành nguồn cảm hứng sáng tạo trong đời sống đương đại, theo Ths Lê Thị Thoa “chìa khóa” nằm ở hai từ: Hiểu và Đồng sáng tạo.

Người trẻ cần sự thấu hiểu thực tế và nghiên cứu tư liệu. Dự án “Dáng giày nét Giáy” thành công vì các bạn trẻ đã không chỉ ngồi ở giảng đường để tưởng tượng, mà nhóm sinh viên đã thực hiện rất bài bản, có kế hoạch và mục tiêu rõ ràng, đã thực hiện các chuyến điền dã về tận Đồng Văn (Tuyên Quang), cùng ăn, cùng ở, cùng cầm kim khâu giày với nghệ nhân. Những câu chuyện được nghe trực tiếp từ những “nhân chứng sống” có sức lay động mạnh mẽ hơn bất cứ bài giảng nào. 

“Điều thú vị là trong nhóm sinh viên thực hiện dự án này có một bạn quê ở Đồng Văn nên bạn đã rất tự hào và tâm huyết cùng với các cộng sự để đưa những đặc sắc trong văn hóa của người Giáy vào các hoạt động truyền thông, quảng bá và thực hành sáng tạo”, Ths Lê Thị Thoa chia sẻ.

Cùng với đó, để trở thành cảm hứng sáng tạo, người trẻ cần được trao quyền được đồng sáng tạo. Truyền thống không nên chỉ được đóng khung trong tủ kính mà cần có sự ứng dụng, tiếp biến trong đời sống đương đại. Trong dự án này, việc các em chuyển hóa kỹ thuật làm giày thành các workshop trang trí giày phiên bản mini làm móc khóa, phụ kiện treo túi hay mang họa tiết Giáy vào các vật phẩm hiện đại mang đến phố đi bộ Hà Nội chính là cách làm cho di sản có đời sống tươi mới, phong phú, đa dạng và có hồn. 

Đồng thời, sinh viên cũng tiến hành truyền thông tới công chúng qua các điểm chạm, từ online tới offline, từ báo chí chính thống cũng như các nền tảng mạng xã hội, sản xuất các ấn phẩm truyền thông thị giác gây thu hút đối với đông đảo công chúng và tổ chức các minigame trực tuyến sôi động…

Trong bối cảnh hiện nay, Ths Lê Thị Thoa cho rằng, người trẻ đang và sẽ đóng vai trò là những “người phiên dịch” văn hóa xuất sắc. Di sản của đồng bào dân tộc thường mang những tầng ý nghĩa sâu xa và đôi khi khó tiếp cận với đại chúng. Tuy nhiên, các bạn thế hệ GenZ và tiếp sau đây là GenY với tư duy cởi mở và kỹ năng công nghệ, sẽ là cầu nối để “phiên dịch”, chuyển hóa những giá trị cổ truyền ấy sang “ngôn ngữ” cũng như hơi thở của thời đại mới. Đó là ngôn ngữ của hình ảnh, của trải nghiệm tương tác và của mạng xã hội dưới dạng video, thực tế ảo, game, meme, thử thách và sau này là các dự án, sự kiện văn hóa lớn hơn.

Ths Lê Thị Thoa nhấn mạnh, điều khiến sức sáng tạo của các bạn trẻ trở thành động lực quan trọng chính là tính kết nối và tinh thần dám thử nghiệm. Họ không sợ sai, dám tìm ra những cách tiếp cận mới mẻ (như làm video TikTok, thiết kế ấn phẩm đồ họa, tổ chức workshop, media tour…). Chính sự táo bạo này đã phá vỡ định kiến rằng văn hóa truyền thống là khô khan hay già cỗi. Nhờ có sức trẻ, những đôi giày từ bản làng xa xôi của đồng bào người Giáy có thể “xuống phố”, hòa vào nhịp sống sôi động của Hà Nội và được cộng đồng đón nhận một cách hào hứng, tự nhiên nhất như trong dự án “Dáng giày nét Giáy”.

Bài viết theo đặt hàng của Vụ Pháp chế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.