Ảnh chụp màn hình: unesco.org
Được khởi động năm 1964, vào thời điểm làn sóng giành độc lập lan rộng khắp châu Phi, dự án được xem là một trong những nỗ lực trí tuệ lớn nhất của thế kỷ XX. Ba tập cuối, ra mắt ngày 17/10 tại trụ sở UNESCO ở Paris, hoàn thiện bộ sách gồm 11 tập, trải dài từ khởi nguyên của nhân loại đến các thách thức hiện đại của “châu Phi toàn cầu”.
Theo ông Lamine Diagne, chuyên gia phụ trách chương trình của UNESCO, mục tiêu ban đầu là “trả lại cho châu Phi lịch sử thật sự của mình” và khẳng định các bản sắc văn hóa, tư tưởng, nền văn minh và thể chế đa dạng của lục địa". Công trình này cũng nhằm chống lại cách nhìn méo mó vốn bị chi phối bởi quan điểm thực dân.
Để phản bác luận điểm cho rằng các xã hội châu Phi không thể nghiên cứu khoa học do thiếu tài liệu viết, dự án đã kết hợp truyền thống truyền khẩu với tư liệu lưu trữ, phát hiện khảo cổ và nghiên cứu hiện đại. Trong hơn nửa thế kỷ qua, UNESCO phải vượt qua vô vàn khó khăn: kinh phí hạn chế, mạng lưới hàng trăm nhà khoa học nói nhiều ngôn ngữ và tình trạng thiếu cơ sở nghiên cứu của nhiều học giả châu Phi. Hai trung tâm lưu trữ tư liệu được thành lập tại Niamey (Niger) và Dar es-Salaam (Tanzania) để thu thập dữ liệu trên toàn thế giới.
Sau khi dừng lại ở tập VIII vào những năm 90 của thế kỷ trước, dự án đã được tái khởi động năm 2009 theo đề nghị của các nguyên thủ quốc gia Liên minh châu Phi. Từ năm 2013, một ủy ban khoa học gồm hơn 200 nhà nghiên cứu quốc tế, trong đó có 16 thành viên thường trực, được thành lập để biên soạn 3 tập mới, với sự hỗ trợ mạnh mẽ từ Tổng Giám đốc UNESCO Audrey Azoulay.
Ba tập cuối cùng tiếp nối tinh thần của bộ sách - tôn vinh người dân châu Phi và những đóng góp của họ cho nhân loại, trong đó tập X dành riêng cho các cộng đồng người gốc Phi trên toàn thế giới, làm nổi bật vai trò của họ trong giao lưu văn hóa, kinh tế và tinh thần giữa các lục địa, còn tập XI, tập cuối, nhìn về hiện tại và tương lai của lục địa, phân tích các thách thức và cơ hội mới trên các mặt bình đẳng giới, toàn cầu hóa, biến đổi khí hậu, sức khỏe cộng đồng, phong trào thống nhất châu Phi… Qua đó, các nhà nghiên cứu không chỉ ghi lại diễn biến lịch sử mà còn mở ra những suy ngẫm về bản sắc, ký ức và vị thế của châu Phi trong thế kỷ XXI.
Bên cạnh giá trị học thuật, “Lịch sử chung của châu Phi” còn được xem là nguồn tài nguyên giáo dục mang tầm quốc tế. Các tập trước đã được dịch ra 13 ngôn ngữ, trong đó có 3 ngôn ngữ châu Phi (Peul, Hausa và Kiswahili), được phổ biến rộng rãi, trong đó nhiều tập hiện có thể tải miễn phí trên trang web của UNESCO. Tổ chức này còn biên soạn các tài liệu hướng dẫn giảng dạy cho giáo viên, xây dựng trò chơi điện tử “Anh hùng châu Phi” giới thiệu 10 nhân vật lịch sử tiêu biểu và hình thành mạng lưới các trường đại học nhằm tích hợp bộ sách vào chương trình đào tạo.
Ông Lamine Diagne khẳng định công trình này "không chỉ là lịch sử của châu Phi, mà còn là lịch sử của thế giới", qua đó khôi phục vị trí trung tâm của "lục địa Đen" trong câu chuyện chung của nhân loại, chứng minh rằng sự tiến bộ của thế giới hiện đại không thể hiểu trọn vẹn nếu thiếu đi chương của châu Phi.