Một ngày đầu xuân chúng tôi về thăm gia đình nghệ nhân Y Gông Buôn Đắp (ở buôn Ea Khiết, xã Ea Bhôr, huyện Cư Kuin) để được nghe điệu hát Ayray mê hồn của đại ngàn. Đã qua gần 85 mùa rẫy, ông vẫn còn quắc thước, vững vàng như cây Kơnia, giữ cho đại ngàn vốn văn hóa dân tộc mình khỏi bị mai một.
.jpg)
Vợ chồng nghệ nhân Y Gong. |
Quây quần bên ché rượu cần thơm nồng, hai vợ chồng nghệ nhân già Y Gông Buôn Đắp và H’Uynh Byă lại đàn và hát cho khách nghe điệu dân ca truyền thống của dân tộc mình. Tiếng đàn Đinh Năm sâu lắng như tan cùng làn điệu Ayray. Người hát, người nghe thả hồn mình theo lời ca trữ tình. Sợ khách không hiểu hết ý nghĩa của ca từ bằng ngôn ngữ Ê Đê, ông thong thả dịch: Đây là lời một bài hát Ayray vui, kể về công ơn của Đảng đối với đồng bào mình, dân tộc mình. "Ngày xưa buôn làng nô lệ, cả dân tộc đau khổ, bây giờ có Đảng đem lại ấm no, khôi phục những truyền thống tốt đẹp, gìn giữ cho đến muôn đời...”.
Nghệ nhân Y Gông cho biết: Trong các làn điệu dân ca, dân vũ của người Ê Đê thì hát Ayray là độc đáo và đặc sắc nhất. Hát Ayray thực chất là lời đối đáp tự sự, trữ tình của đồng bào Ê Đê. Đàn Đinh Năm thường dùng để đệm theo lời hát. Giai điệu mô phỏng âm vang núi rừng, tiếng gió thổi, tiếng chim hót, tiếng suối reo, tiếng ào ào thác đổ...
Theo luật tục của đồng bào Ê Đê, Ayray không hát trong buôn làng mà chỉ được hát trên đường lên nương rẫy, hát trong lễ bỏ mả, trong mùa hội. Tuy hát trong lễ bỏ mả, nhưng Ayray không chỉ có lời ca buồn mà có cả những bài hát vui. Bởi đồng bào Ê Đê quan niệm, chết không phải là mất đi mà là sự sinh sôi. Theo tín ngưỡng Ê Đê, sau lễ bỏ mả, hồn người chết sẽ hết đau khổ, sẽ về cõi an lành.
Ayray còn là điệu hát giao duyên để các chàng trai cô gái tìm ý trung nhân cho mình. Những câu hát chất chứa chất men say diệu kỳ như lời ướm ngỏ, rồi đáp từ lại; để rồi sau những dịp ấy lại có bao cô gái tìm được bạn đời trăm năm của họ. Nhìn sang bà H’Uynh, người nghệ nhân già thong thả kể về chuyện tình của mình: “Khi mình mới 15, 16 tuổi, mình đã biết chơi thành thạo đàn Đinh Năm, Kypá, Đinh puốt... Còn nó (chỉ bà H’Uynh) là người con gái hát hay và dệt thổ cẩm đẹp nhất buôn. Có biết bao chàng trai để ý nhưng nó không ưng cái bụng. Nó mê tiếng đàn của mình và bảo với gia đình đến bắt mình về làm chồng. Cũng vì câu hát mà nên nghĩa vợ chồng”.
Càng say sưa với làn điệu Ayray, vợ chồng nghệ nhân Y Gông Buôn Đắp lại càng trăn trở trong việc làm thế nào để bảo tồn và phát huy giá trị vốn văn hóa tinh thần độc đáo này. Ông tâm sự: "Lớp trẻ bây giờ mải chạy theo nhạc trẻ, phim nước ngoài mà quên đi tiếng cồng tiếng chiêng, quên đi điệu hát Ayray truyền thống”. Đây cũng chính là vấn đề mà nhiều người đang lo lắng: Làm sao để thế hệ hôm nay và mai sau của Tây Nguyên mặn mà với những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình. Thời gian qua, với sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, nhiều hoạt động văn hóa được phục hồi và xây dựng lại.
Có thể nói làn điệu Ayray đầy ắp hơi thở cuộc sống của tình yêu đôi lứa, tình nghĩa cộng đồng. Nó chắp cánh tâm hồn con người hướng thiện, ước mong cuộc sống bình an của người Ê Đê giữa đại ngàn cao nguyên hùng vĩ. Thế nhưng trong dòng chảy xô bồ của nhịp sống hiện đại, câu hát Ayray đang dần bị lãng quên trong tâm thức của nhiều người con dân tộc Ê Đê. Để giữ lại cho đại ngàn câu hát Ayray - một giá trị văn hóa độc đáo trong không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, các cấp chính quyền tỉnh Đắk Lắk cần sớm bắt tay vào việc bảo tồn và phát huy giá trị loại hình văn hóa dân gian độc đáo này.
Bài và ảnh: Anh Dũng