Ba nhà khoa học đoạt giải Nobel Kinh tế năm 2025. Ảnh: THX/TTXVN
“Tôi mong muốn một chủ nghĩa tư bản vừa sáng tạo như ở Mỹ, vừa bảo vệ xã hội như ở châu Âu”. Câu nói này, được Aghion phát biểu trong một cuộc phỏng vấn năm 2021, đã tóm gọn triết lý kinh tế của ông. Sinh tại Paris năm 1956, ông Aghion lớn lên trong một gia đình trí thức: Cha ông là một nhà tư tưởng cánh tả gần gũi với đảng Cộng sản, còn mẹ là người sáng lập thương hiệu thời trang Chloé.
Giải thưởng được trao cho ông cùng với hai đồng nghiệp - Joel Mokyr (Mỹ - Israel) và Peter Howitt (Canada) - vì đã phát triển một mô hình toán học mô tả “quá trình hủy diệt sáng tạo”, khái niệm nổi tiếng của nhà kinh tế Joseph Schumpeter. Lý thuyết này chỉ ra rằng, sự xuất hiện của sản phẩm mới, tiên tiến hơn sẽ làm biến mất các doanh nghiệp cũ, lỗi thời - một chu trình tất yếu của tiến bộ kinh tế.
Ông Philippe Aghion đã hiện đại hóa lý thuyết ấy bằng cách phân tích nguyên nhân khiến châu Âu tụt hậu so với Mỹ từ thập niên 1980. Ông cho rằng chính sự chậm trễ trong đổi mới công nghệ đã khiến châu Âu, đặc biệt là Pháp, mất tốc độ tăng trưởng so với Mỹ.
Giải phẫu “căn bệnh tụt hậu” của châu Âu
Trong bài phát biểu khi nhận giải, ông Aghion nhấn mạnh: Nguyên nhân chính khiến nước Pháp bị tụt lại là chúng ta chưa thực hiện được những đổi mới công nghệ lớn. Chúng ta vẫn dừng lại ở các tiến bộ trung bình. Nguyên nhân là vì thiếu chính sách và thể chế phù hợp để đổi mới trong các lĩnh vực công nghệ cao.
Ông cũng cảnh báo rằng Pháp không có một hệ sinh thái tài chính thuận lợi cho sáng tạo, điều kiện cần thiết để các doanh nghiệp dám đầu tư cho tương lai. Nhận định này là kết quả của hơn 30 năm nghiên cứu, khởi nguồn từ khi Aghion và Howitt cùng tốt nghiệp Harvard năm 1987. Họ đã xây dựng một mô hình tăng trưởng nội sinh, trong đó đổi mới chính là động cơ bên trong của phát triển kinh tế.
Theo ông Aghion, sự thịnh vượng của một quốc gia phụ thuộc vào khả năng cho phép các doanh nghiệp tự do sáng tạo. Khi đổi mới bị kìm hãm bởi thủ tục hành chính hoặc thiếu vốn đầu tư, tăng trưởng sẽ chững lại. Quan điểm này phản ánh chính xác những gì đã diễn ra ở Pháp trong vài thập niên gần đây.
Người thầy tinh thần của “quốc gia khởi nghiệp”
Tư tưởng của ông Philippe Aghion gợi nhớ rõ rệt đến khái niệm “quốc gia khởi nghiệp” (start-up nation) mà Tổng thống Emmanuel Macron từng nêu ra trong nhiệm kỳ đầu tiên. Dự án này hướng đến việc thúc đẩy đổi mới và hỗ trợ các doanh nghiệp trẻ, sáng tạo, giúp nước Pháp rút ngắn khoảng cách với các nước phát triển.
Sự tương đồng này không phải ngẫu nhiên. Ông Aghion từng tham gia Ủy ban Attali năm 2007 về tăng trưởng của Pháp. Ông cũng tư vấn cho Tổng thống Emmanuel Macron trong những năm đầu nhiệm kỳ 1, trước khi tách khỏi chính trường để tập trung vào nghiên cứu.
Là người cổ vũ mạnh mẽ cho cải cách giáo dục và hướng dòng tiết kiệm quốc gia vào các start-up, Aghion vẫn giữ vai trò quan trọng trong các diễn đàn kinh tế. Năm 2024, ông tham dự “Mặt trận kinh tế” - sự kiện do Rexecode và Hiệp hội giới chủ Pháp (MEDEF) tổ chức, quy tụ nhiều nhà kinh tế và lãnh đạo doanh nghiệp nhằm vạch ra chiến lược cho nền kinh tế Pháp đến năm 2030.
Ngoài những hoạt động ở Pháp, ông Philippe Aghion còn có sự nghiệp học thuật rực rỡ. Ông từng giảng dạy tại Harvard, MIT và Oxford, trước khi được bổ nhiệm làm Giáo sư tại Collège de France năm 2015. Ông cũng giảng dạy tại INSEAD và hướng dẫn nhiều nhà kinh tế trẻ, trong đó có Antonin Bergeaud, người đoạt giải “Nhà kinh tế trẻ xuất sắc nhất năm 2025” nhờ các nghiên cứu về trí tuệ nhân tạo.
Nhờ uy tín quốc tế, ông Aghion có ảnh hưởng lớn trong các tranh luận chính sách. Gần đây, ông đã phản đối “thuế Zucman” - sáng kiến của nhà kinh tế Gabriel Zucman đề xuất áp thuế tối thiểu 2% lên tài sản của giới siêu giàu. Theo ông Aghion, nếu chỉ áp dụng ở Pháp, “nguy cơ di cư tài chính sẽ rất cao”.
Thay vì một biện pháp mang tính trừng phạt, ông khuyến nghị đánh thuế linh hoạt hơn: áp dụng mức đóng góp khác nhau đối với các tài sản rất lớn, loại trừ công cụ lao động, đánh thuế tài sản không sản xuất nằm trong các holding gia đình, hoặc thiết kế lại thuế tài sản (ISF) ở mức 0,5%, đồng thời miễn cho các doanh nghiệp dưới mười năm tuổi.
Một tư tưởng kinh tế cho thế kỷ XXI
Nhà kinh tế Philippe Aghion đại diện cho một thế hệ nhà kinh tế mới, tìm cách dung hòa giữa hiệu quả của thị trường và công bằng xã hội. Lý thuyết của ông, kết hợp giữa tăng trưởng nhờ đổi mới và bảo vệ nhà nước phúc lợi, mở ra con đường trung gian giữa chủ nghĩa tự do kiểu Mỹ và chủ nghĩa can thiệp kiểu châu Âu.
Giải Nobel Kinh tế năm nay không chỉ vinh danh một học giả xuất sắc, mà còn khẳng định tầm quan trọng của đổi mới sáng tạo như trụ cột của tăng trưởng bền vững. Với ông Aghion, khuyến khích trí tuệ, bảo vệ rủi ro và tạo điều kiện cho sự sáng tạo chính là nền tảng để tái sinh mô hình kinh tế phương Tây trong thế kỷ XXI.