Lãnh tụ tối cao Iran Khamenei thăm một cơ sở hạt nhân của nước này. Ảnh: BBC
Ngày 1/7, Iran xác nhận họ đã vượt qua giới hạn về khối lượng dự trữ urani làm giàu được quy định trong Thoả thuận hạt nhân năm 2015 được ký kết giữa Iran và nhóm P5+1 (gồm 5 nước thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc và Đức). Tuyên bố này dấy lại những lo ngại rằng Tehran có thể, trong vòng vài tháng, sẽ có đủ urani cấp độ vũ khí để chế tạo một quả bom hạt nhân.
Tuy vậy, theo tờ Foreign Policy, giới chuyên gia cho rằng việc vượt giới hạn kho urani chỉ là một động thái mang tính biểu tượng của Iran hơn là một bước đi chắc chắn hướng tới việc sở hữu vũ khí hạt nhân. Mặc dù hầu hết các nhà phân tích đồng ý rằng Iran có đủ sự chuyên nghiệp và năng lực để cuối cùng đi đến chế tạo một vũ khí hạt nhân, nhưng điều còn chưa rõ là liệu Tehran có kế hoạch, hoặc có cho rằng cần thiết phải làm như vậy hay không.
“Đây không phải là nối gạch nối dẫn tới một quả bom hạt nhân”, ông Kelsey Davenport, Giám đốc Chính sách cấm phổ biến hạt nhân tại Hiệp hội Kiểm soát vũ khí (ACA) cho biết. “Đó là một động thái có tính toán, được đưa ra nhằm giành lại ưu thế trong thương lượng với châu Âu, Nga và Trung Quốc về nới lỏng trừng phạt”.
Tehran gần đây đã tăng áp lực lên các bên còn lại của Thoả thuận hạt nhân 2015 (mà Mỹ đã rút khỏi từ năm 2018) nhằm đạt được một số nới lỏng đối với chiến dịch “áp lực tối đa” của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Iran bị cáo buộc tấn công các tàu chở dầu trên Vịnh Oman, sau đó bắn hạ một máy bay do thám hiện đại của Mỹ, động thái suýt nữa kích động một vụ tấn công tên lửa mà Tổng thống Trump đã huỷ bỏ vào phút chót.
Iran công bố xác máy bay do thám Mỹ bị phòng không nước này bắn rơi ngày 20/6/2019. Ảnh: AFP/TTXVN
Chính quyền Tehran cũng đe doạ sẽ đình chỉ tuân thủ các cam kết theo thoả thuận 2015 chỉ trong vòng vài ngày nếu các cường quốc châu Âu không nới lỏng trừng phạt.
Đường tới một quả bom hạt nhân
Thoả thuận hạt nhân đặt ra giới hạn làm giàu urani của Iran là 3,67% tinh khiết – được gọi là “urani làm giàu thấp”, chỉ thích hợp để làm nhiên liệu cho các lò phản ứng hạt nhân sản xuất điện. Khối lượng urani loại này Iran được phép sản xuất là 300kg. Nhưng vẫn cần một loạt bước đi cần thiết nữa thì Iran mới có thể chế tạo được một quả bom, ông Davenport giải thích.
Các cường quốc P5+1 và Iran ký thoả thuận hạt nhân vào ngày 14/7/2015. Ảnh: Bộ Ngoại giao Mỹ
Theo ông Joe Cirincione, Chủ tịch Quỹ Ploughshares, Tehran sẽ cần tới 1.050kg urani làm giàu cấp độ thấp để chế tạo lõi một quả bom. Sau đó, họ cần phải làm giàu thêm số urani này sao cho đạt tới 90% tinh khiết bằng cách sử dụng máy ly tâm để thu được khoảng 25 kg urani làm giàu cao.
Các chuyên gia ước tính, mất khoảng một năm để Tehran làm giàu được urani cấp độ vũ khí dùng để chế tạo bom hạt nhân. Thời điểm đó được gọi là “điểm đột phá”, và có thể đến nhanh hơn nếu như Iran vi phạm các điều khoản của thoả thuận 2015.
Theo thoả thuận hạt nhân 2015, Iran khi đó đã có trên 10.000kg urani làm giàu thấp, nhưng họ phải chuyển 98% kho urani này ra khỏi đất nước.
Chuyên gia Davenport cho hay, một khi Iran có đủ urani cấp độ vũ khí dùng cho lõi bom hạt nhân, khi đó họ còn phải chuyển đổi urani từ chất khí sang kim loại và đặt bên trong một vỏ nổ có thể kích hoạt phản ứng phân hạch, trước khi lắp đặt đầu đạn này lên một quả tên lửa đạn đạo.
Các chuyên gia ước tính, để đi từ “điểm đột phá” đến lúc thực sự sở hữu một vũ khí hạt nhân triển khai (tức gắn lên tên lửa) có thể mất từ vài tháng đến thêm một năm nữa.
Thông tin gần đây về kế hoạch Ahmad, tức chương trình vũ khí hạt nhân đã được chuyển đổi của Iran, cho thấy từ năm 2003 Iran đã xây dựng các cơ sở cần thiết, bao gồm nhà máy Shahid Boroujerdi ở Parchin. Một cơ sở như vậy có thể vẫn tồn tại hoặc được xây dựng lại khá nhanh chóng, làm giảm bớt thời gian cần thiết để Iran có được một vũ khí hạt nhân hoàn chỉnh, ông Davenport nhận định.
Trong lúc cộng đồng tình báo Mỹ từ năm 2007 đã đánh giá rằng Iran sở hữu những bước đi cần thiết để chế tạo một vũ khí hạt nhân, bao gồm nghiên cứu về lắp đầu đạn lên những chủng loại tên lửa đạn đạo nhất định, nhưng chuyên gia Davenport nhấn mạnh Tehran chưa thực sự thử nghiệm được năng lực đó.
Tổng thống Trump giơ sắc lệnh tăng cường trừng phạt Iran vào ngày 24/6/2019. Ảnh: AP
Vũ khí hạt nhân có là ưu thế quân sự?
Các chuyên gia đồng ý rằng Iran có năng lực đi đến chế tạo một quả bom hạt nhân. Nhưng liệu họ có thực sự tiến hành điều đó hay không thì vẫn còn là một câu hỏi bỏ ngỏ. Trong một diễn biến có thể được Nhà Trắng coi là một tín hiệu để ngỏ khả năng đàm phán, Ngoại trưởng Iran Mohammad Javad Zarif cuối tháng 6 vừa qua tuyên bố Iran sẽ không bao giờ theo đuổi vũ khí hạt nhân, và rằng luật Hồi giáo không cho phép đất nước ông làm điều đó.
Phó Đô đốc từng chỉ huy Hạm đội 5 của Hải quân Mỹ John Miller cho biết Iran nhiều khả năng nhận ra rằng việc có được một vũ khí hạt nhân sẽ không mang lại nhiều lợi thế quân sự.
“Hãy nói về một giả thuyết rằng, một năm kể từ lúc này, Iran sở hữu một vũ khí hạt nhân – thì chuyện gì sẽ xảy ra? Điều sẽ xảy ra là người Saudi cũng sẽ sở hữu vũ khí hạt nhân”, ông Miller nói. “Israel đã là một cường quốc hạt nhân, và giờ đây các bạn sẽ thấy thêm hai quốc gia Vùng Vịnh trở thành quốc gia hạt nhân. Vậy xét về ưu thế quân sự thực sự thì bạn có được gì? Iran sẽ không có thêm gì về mặt chiến lược”.
Tuy vậy, tính toán của Iran có thể thay đổi, đặc biệt nếu Mỹ quyết định tiến hành một cuộc tấn công quân sự nhằm vào các cơ sở hạt nhân của nước này, ông Davenport cảnh báo. Lúc đó, Iran có thể quyết định rằng họ cần một vũ khí hạt nhân để ngăn chặn hành động quân sự tiềm tàng từ Mỹ trong tương lai.
Xem video Iran thử thành công tên lửa đạn đạo Khorramshahr do nước này tự sản xuất (Nguồn: RT):
Những tuần tới đây có thể sẽ mang đến một chỉ dấu rõ về việc Iran có thực sự quyết định theo đuổi vũ khí hạt nhân hay không. Hạn chót kế tiếp là vào ngày 7/7, thời điểm Iran cho biết họ sẽ bắt đầu tăng cường mức độ làm giàu urani lên lớn hơn 3,67% nếu như các lệnh trừng phạt không được nới lỏng.
“Sẽ là một rủi ro đáng kể hơn bởi nó sẽ bắt đầu giảm nhanh khoảng thời gian đến ‘điểm đột phá'’, ông Davenport nói.
Một bước đi nữa có thể đẩy nhanh tiến trình là việc lắp đặt bổ sung các máy ly tâm, một hành động khác vi phạm thoả thuận hạt nhân 2015. Trước thoả thuận này, Iran đã có trên 19.000 máy ly tâm, được dùng để chuyển urani làm giàu thấp sang urani làm giàu cao chỉ trong vài tuần, ông Cirincione cho biết. Nay họ còn khoảng 3.000 – 4.000 máy đang hoạt động. Và việc lắp đặt thêm vài ngàn máy ly tâm hiện đại có thể giảm mạnh thời gian đi đến “điểm đột phá” xuống còn chừng 4 tháng.
Dàn tên lửa được trưng bày tại một Bảo tàng ở Tehran. Ảnh: AFP/Getty Images
Cho đến lúc này, Iran chưa phát đi bất cứ tín hiệu nào cho thấy họ sẽ lắp đặt bổ sung máy ly tâm vượt qua giới hạn của thoả thuận 2015. Tuy nhiên, nếu điều đó xảy ra, thì các cơ chế kiểm tra và giám sát theo thoả thuận sẽ lập tức báo động cho các bên còn lại.
Cựu Phó Đô đốc Miller tin rằng hầu hết những vi phạm gần đây của Iran được thiết kế nhằm gây áp lực đòi các nước châu Âu phải nới lỏng trừng phạt. Nhưng cuối cùng, nỗ lực đó nhiều khả năng sẽ không thành công, ông Miller nhận định và nhấn mạnh thêm rằng nước Mỹ chiếm 35-37% nền kinh tế toàn cầu, trong khi Iran chỉ chiếm 0,5%.
“Châu Âu có thể sẵn sàng đi cùng Iran bất chấp Mỹ nếu: một là họ nghĩ rằng đó là chuyện đúng đắn cần làm, và hai là đó là một con đường khả thi về kinh tế", cựu Tư lệnh Hạm đội 5 phụ trách Vùng Vịnh của Mỹ nhận xét.