Robot tại một nhà máy tự động ở Bắc Kinh, Trung Quốc. Ảnh: THX/TTXVN
Theo tờ Politico ngày 30/7, cục diện cạnh tranh giữa Trung Quốc và Mỹ đã có sự chuyển biến đáng kể với việc Bắc Kinh hiện đang chiếm ưu thế - điều tưởng chừng không thể xảy ra cách đây sáu tháng nhưng nay đã trở thành thực tế.
Ông Ivo Daalder - nguyên Đại sứ Mỹ tại NATO, hiện là nghiên cứu viên cao cấp tại Trung tâm Belfer (Đại học Harvard) - nhận định rằng nhiều chính sách của chính quyền Tổng thống Donald Trump đã vô tình tạo lợi thế cho Trung Quốc, đồng thời làm giảm đi sức cạnh tranh vốn có của Mỹ. Theo ông, xu hướng này ngày càng khó đảo ngược.
Trung Quốc từng theo phương châm ngoại giao của Đặng Tiểu Bình “giấu mình chờ thời”. Tuy nhiên, nhiều quốc gia phương Tây, điển hình là Mỹ, chỉ tập trung vào tiềm năng thị trường hơn là nhận diện chiến lược xây dựng quyền lực ngầm của Bắc Kinh.
Khi ông Tập Cận Bình lên lãnh đạo vào năm 2013, Trung Quốc chủ động bứt phá. Trong một thập kỷ, chi tiêu quốc phòng tăng khoảng 800 % - mức tăng kỷ lục trong thời bình. Lực lượng hải quân hiện đông hơn Mỹ, kho vũ khí hạt nhân đang được hiện đại hóa để tiệm cận Nga và Mỹ vào cuối thập kỷ.
Ông Daalder nhấn mạnh: "Sức mạnh quân sự chỉ là phần nổi, trong khi sự thâm nhập sâu rộng vào kinh tế, khoa học, công nghệ mới là mối đe dọa lớn". Hiện 70% quốc gia trên thế giới có giao thương nhiều hơn với Trung Quốc so với Mỹ, và hơn một nửa trong số đó thương mại với Bắc Kinh gấp đôi Washington.
Theo một báo cáo quốc tế, Trung Quốc hiện dẫn đầu ở 57/64 công nghệ then chốt, bao gồm quốc phòng, trí tuệ nhân tạo (AI), năng lượng tái tạo và công nghệ sinh học.
Đáng chú ý, Bắc Kinh kiểm soát gần 50% trữ lượng đất hiếm thế giới, chiếm 70% công suất tinh chế và chiếm 90% sản lượng nam châm thiết yếu cho công nghiệp quốc phòng và sản xuất xanh. Vai trò này đã giúp Trung Quốc có đòn bẩy mạnh mẽ trong các cuộc đàm phán về thuế quan và xuất khẩu chip.
Trong lĩnh vực AI và điện toán lượng tử, sự ra đời của mô hình DeepSeek đã gây chấn động cộng đồng khoa học - gần tương đương, thậm chí vượt các sản phẩm AI hàng đầu do OpenAI và Microsoft phát triển.
Mỹ vẫn đang có lợi thế với hệ thống đồng minh quốc tế, trong khi Trung Quốc chủ yếu có các quốc gia “đối tác”. Tuy nhiên, chính sách “Nước Mỹ trên hết” đã khiến nhiều đồng minh lo ngại, đặc biệt khi họ bị yêu cầu tăng đóng góp tài chính, thậm chí từ bỏ lãnh thổ. Hệ quả là đồng minh dần xa rời Mỹ, chuyển hướng hợp tác với nhau và với các đối tác khác.
Ngoài ra, chính quyền Trump đã cắt giảm 1/3 ngân sách nghiên cứu liên bang, siết chính sách visa đối với sinh viên và học giả quốc tế, từ đó suy giảm chất lượng đội ngũ khoa học sáng tạo. Một cuộc khảo sát chỉ ra 75% các nhà khoa học Mỹ hiện có ý định rời nước - điều ảnh hưởng nghiêm trọng đến vị thế Mỹ trong đổi mới công nghệ.
Nhiều đồng minh thân cận như châu Âu, châu Á đang cung cấp quỹ nghiên cứu và cơ hội hợp tác, thu hút những nhân tài mà nước Mỹ đang thất thu.
Ông Ivo Daalder khuyến cáo rằng nếu Washington không kịp thời điều chỉnh chính sách ưu tiên, Mỹ sẽ không chỉ mất lợi thế trước Trung Quốc mà còn đứng trước nguy cơ bị bỏ lại phía sau về kinh tế, công nghệ và quyền lực mềm. Đây là một lời cảnh tỉnh mà chiến lược quốc gia cần xem xét một cách nghiêm túc.