Các quốc gia Đông Âu là thành viên Liên minh châu Âu (EU) như Ba Lan và các quốc gia láng giềng Baltic như Litva và Latvia đã phải đối mặt với làn sóng người xin nhập cư tràn về biên giới.

Trong nỗ lực bảo vệ biên giới của mình, các quốc gia châu Âu đã dựng hàng rào, đồng thời yêu cầu cấp kinh phí cần thiết để tiếp tục triển khai biện pháp này nhằm ngăn chặn người di cư. Tuy nhiên, Chủ tịch Ủy ban châu Âu (EC) Ursula von der Leyen đã từ chối đáp ứng yêu cầu này.

Frontex, cơ quan bảo vệ biên giới của EU, chịu trách nhiệm quản lý người di cư, cũng đã phải đối mặt với những tình huống khó xử. Cơ quan này đã bị liên đới trong nhiều vụ bê bối, như cáo buộc Frontex làm ngơ trước động thái trục xuất những người di cư ở biên giới của Hy Lạp.

Nhà nghiên cứu Yves Pascouau tại Viện Jacques Delors (Pháp), nhấn mạnh: "Có rất ít ví dụ trong lịch sử cho thấy các quốc gia châu Âu, cùng với các thể chế châu Âu, có một quan điểm ngoại giao vững chắc và hiệu quả cho các biện pháp". Trong khối, một sự đồng thuận tạm thời chiếm ưu thế, nhưng phải trả giá là vi phạm các nguyên tắc của EU. Đó là việc cấm các tổ chức nhân đạo đến khu vực biên giới và không cho phép hỗ trợ người tị nạn.  

Nhà nghiên cứu Yves Pascouau lưu ý rằng phản ứng của EC, trong đó có dự án cải tổ Khu vực tự do đi lại Schengen, đi theo hướng giảm bớt hơn là tăng cường các quyền của người di cư. Nếu được thông qua, các quy tắc nhập cảnh của công dân nước ngoài vào EU có thể áp dụng chung đối với tất cả mọi người.

Liên quan vấn đề di cư, EC nêu rõ lực lượng cảnh sát sẽ phụ trách thực hiện đề xuất cũ do EC đề ra về việc tiến hành các cuộc tuần tra kiểm soát trên không ở các khu vực biên giới. EC cũng siết chặt hơn các quy định nhập cảnh khi không còn áp dụng hiệp định tự động cho phép nhập cảnh trở lại đối với những người trong diện mà lực lượng tuần tra cho rằng họ đến trực tiếp từ quốc gia thành viên khác. Tuy vậy, cơ quan này cũng đã linh hoạt gia hạn cho người nộp đơn tị nạn từ 10 ngày lên thành 4 tuần.

Viện dẫn việc EC - cũng như Frontex - đã ghi nhận tình trạng gia tăng số lượng người nhập cảnh hoặc cố tìm cách nhập cảnh vào EU trong năm 2021 so với năm 2020, nhà nghiên cứu Yves Pascouau nhấn mạnh rằng đó là một bức tranh cho thấy các hành động và biện pháp được áp dụng từ năm 2015 đã không phát huy được tác dụng. Trong khi đó, vụ chìm tàu khiến ít nhất 27 người di cư thiệt mạng trên eo biển Manche ngày 24/11 đã làm dấy lên nhiều bất bình. Theo ông Pascouau, những gì xảy ra tại đây, giống như những gì đang xảy ra trên Địa Trung Hải hoặc ở biên giới đất liền phía Đông từ Litva đến Hy Lạp, chứng tỏ rằng các chính sách đóng cửa đang được ủng hộ ngày nay là những chính sách tồn tại nhiều bất cập, thậm chí nguy hiểm tới tính mạng. 

Sự hiện diện của những người di cư trên Bờ biển Opal hoặc Bờ biển La Côte ở Bỉ, những người sống sót trong điều kiện khủng khiếp với hy vọng đến được Vương quốc Anh, khiến toàn bộ EU lo ngại. Trong số đó, nhiều người xin tị nạn đã sống ổn định ở các nước châu Âu khác, nhưng bị từ chối gia hạn bảo hộ, hoặc sợ bị trả về nước thứ ba nên tìm cách rời khỏi EU. Việc cải cách quy chế Dublin, mà quốc gia thành viên đầu tiên nơi lưu trữ dấu vân tay hoặc đơn xin tị nạn có trách nhiệm đối với yêu cầu tị nạn của một người, vẫn chưa được tính đến.

Giám đốc chương trình quyền của người tị nạn và di cư thuộc Tổ chức Ân xá Quốc tế, ông Steve Valdez-Symonds, nhận định việc không đồng thuận trong vấn đề chia sẻ sự tiếp nhận giữa các nước châu Âu là yếu tố gây mất cân bằng và là bước thụt lùi đối với Công ước Geneva về người tị nạn. Và điều này chỉ có thể khiến ngày càng nhiều quốc gia hoặc cộng đồng cảm thấy bị bỏ rơi, bị áp lực và thấy mình không có trách nhiệm phải tiếp nhận người di cư thay cho các nước láng giềng hoặc từ chối làm như vậy. 

Nhà nghiên cứu Pascouau cho rằng vấn đề di cư vẫn là điểm chính của hợp tác châu Âu, đồng thời nhắc lại trong suốt 12 năm qua, trong số 5 cuộc khủng hoảng lớn mà EU đã trải qua - khủng hoảng tài chính, khủng bố, di cư, Brexit (Anh rời EU), khủng hoảng y tế - cuộc khủng hoảng di cư là cuộc khủng hoảng duy nhất gây chia rẽ các quốc gia một cách dai dẳng. Do đó, ông kêu gọi EU thay đổi mô hình giải quyết vấn đề này. Lấy dẫn chứng về quốc gia EU mở cửa với người di cư, ông Pascouau nêu rõ rằng Đức, quốc gia có số lượng người tị nạn nhiều hơn gấp đôi so với mức trung bình của khối (1,5% dân số so với 0,6% cho tất cả 27 nước), sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc nhập tịch và thu hút người nước ngoài. Berlin cho biết họ cần 400.000 người nhập cư vì lý do kinh tế và nhân khẩu học. Nhiều nước có thể học hỏi từ đây, bởi trong dài hạn việc di cư không dừng lại mà hoạt động này thậm chí sẽ được tổ chức bài bản hơn.

Chính sách với người di cư của EU vẫn là bài toàn khó chưa được giải quyết trong năm 2021. Việc tìm kiếm thỏa thuận về đề xuất mới nhất của EC nhằm giảm các tuyến đường tiếp cận bất hợp pháp của châu Âu vẫn còn là điều xa vời. Di cư đã và vẫn là một vấn đề gây chia rẽ lớn tại châu Âu.