Ba trụ cột phát triển điện hạt nhân mô-đun nhỏ

Thảo luận tại hội trường, đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Lâm Đồng) cho rằng, Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển đổi năng lượng sâu rộng, trong khi yêu cầu về an ninh năng lượng, giảm phát thải và duy trì tăng trưởng ở mức cao ngày càng trở nên cấp thiết. Những thách thức này đòi hỏi có những lựa chọn chiến lược dài hạn, trong đó điện hạt nhân mô-đun nhỏ (SMR) là một hướng đi đáng cân nhắc và phù hợp với điều kiện Việt Nam.

Cho rằng "SMR không còn là câu chuyện thí điểm", đại biểu Trịnh Thị Tú Anh nhấn mạnh: "Với SMR, cách tiếp cận mới cho phép huy động sáng tạo kỹ thuật, tăng khả năng nội địa hóa và chủ động công nghệ".

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh lý giải, lĩnh vực này đòi hỏi nguồn lực lớn, công nghệ cao, chuỗi cung ứng dài hạn. Nếu chỉ dựa vào ngân sách nhà nước, không thể tạo được hệ sinh thái công nghiệp hạt nhân hiện đại. Việc huy động doanh nghiệp nhà nước cùng doanh nghiệp tư nhân sẽ đa dạng hóa nguồn lực, chia sẻ rủi ro và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Bên cạnh đó, nhiều nước đã chứng minh mô hình công - tư mang lại hiệu quả cao. Doanh nghiệp tư nhân có động lực đầu tư, tiếp cận công nghệ nhanh, còn doanh nghiệp nhà nước giữ vai trò dẫn dắt, bảo đảm an ninh - an toàn và định hướng chiến lược. Sự kết hợp này giúp rút ngắn thời gian nghiên cứu, thử nghiệm và triển khai dự án. Việc khuyến khích doanh nghiệp nghiên cứu và đầu tư SMR cũng đồng nghĩa mở ra cơ hội hình thành ngành công nghiệp chế tạo mô-đun trong nước, tạo việc làm chất lượng cao và nâng vị thế khoa học - công nghệ của Việt Nam trong chuỗi giá trị hạt nhân toàn cầu.

Tuy nhiên, đại biểu cho rằng, phát triển SMR phải đi kèm điều kiện: an toàn - trách nhiệm - minh bạch bởi điện hạt nhân đòi hỏi tiêu chuẩn cao nhất về an toàn, an ninh và quản lý rủi ro. Việc khuyến khích doanh nghiệp tham gia không có nghĩa là “mở cửa hoàn toàn”, mà phải dựa trên ba trụ cột. Đó là: Xây dựng khung pháp lý riêng cho SMR, bao gồm cấp phép thiết kế, thẩm định công nghệ, giám sát vận hành và kiểm soát chất thải phóng xạ; yêu cầu năng lực tài chính, năng lực công nghệ và trách nhiệm môi trường rõ ràng đối với mọi doanh nghiệp tham gia, bảo đảm Nhà nước giữ vai trò kiểm soát cuối cùng; triển khai thận trọng, có lộ trình, bắt đầu từ dự án nghiên cứu - thử nghiệm - trình diễn, đánh giá kỹ tác động xã hội và môi trường, lấy ý kiến cộng đồng một cách minh bạch.

"Khuyến khích không phải là buông lỏng, mà là tạo hành lang để những chủ thể có năng lực thực sự phát triển công nghệ mới, trong khi Nhà nước giữ vai trò điều tiết và giám sát tối cao", đại biểu Trịnh Thị Tú Anh nêu.

Đồng quan điểm, đại biểu Nguyễn Thị Lan (Hà Nội) nêu phát triển điện hạt nhân mô-đun nhỏ trong giai đoạn hiện nay là phù hợp. Tuy nhiên, đại biểu cho rằng, mô-đun này chủ yếu phục vụ nghiên cứu, đào tạo nhân lực và từng bước làm chủ công nghệ hạt nhân, chưa thể kỳ vọng hiệu quả kinh tế cao trong ngắn hạn. Vì vậy, giai đoạn đầu cần có vai trò dẫn dắt của Nhà nước bởi rất khó thu hút khu vực tư nhân khi chi phí đầu tư lớn, thời gian thu hồi dài và rủi ro cao. Khi Việt Nam tích lũy đủ kinh nghiệm, an toàn, hoàn thiện khung pháp lý và làm chủ công nghệ cốt lõi, hoàn toàn có thể từng bước mở rộng quy mô để thu hút doanh nghiệp tư nhân tham gia đầu tư.

"Lộ trình đi từ mô-đun nhỏ đến mô-đun lớn là cách tiếp cận thận trọng, phù hợp với thông lệ quốc tế và điều kiện thực tế của Việt Nam", đại biểu Nguyễn Thị Lan nhấn mạnh.

Về vấn đề này, đại biểu Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp) cho rằng, phát triển điện hạt nhân mô-đun nhỏ là nội dung rất mới ở Việt Nam, song, dự thảo Nghị quyết, khuyến khích doanh nghiệp khu vực Nhà nước và tư nhân tham gia nghiên cứu/đầu tư, hiện còn quá chung chung, chưa cụ thể. Theo đại biểu, điện hạt nhân, dù lớn hay nhỏ, đều rất nguy hiểm nếu xảy ra sự cố, ảnh hưởng lớn đến tính mạng và tài sản người dân rất cao. Do đó, dự thảo Nghị quyết cần quy định chặt chẽ hơn, ban đầu nên cho thực hiện thí điểm để rút kinh nghiệm trước khi khuyến khích các doanh nghiệp tham gia đại trà.

Cho ý kiến về nội dung này, đại biểu Nguyễn Thị Lệ Thủy (Vĩnh Long) cho rằng, so với Luật Điện lực, chính sách phát triển điện hạt nhân quy mô nhỏ quy định tại Điều 10 dự thảo Nghị quyết, có mở rộng cho tư nhân tham gia "nhưng mới chỉ dừng lại ở khẩu hiệu, chung chung, không có chính sách khung cụ thể".

Báo cáo giải trình của Chính phủ có nêu, đây là vấn đề mới, đang trong giai đoạn nghiên cứu, chờ các nhà đầu tư đề xuất; điều này khiến việc thực hiện khó khả thi trong thời gian 5 năm của Nghị quyết - đại biểu Nguyễn Thị Lệ Thủy nêu.

Siết an toàn thủy điện nhỏ và vừa

Thảo luận tại Hội trường, đại biểu Nguyễn Anh Trí (Hà Nội) nhấn mạnh, điện là nhu cầu thiết yếu, phát triển năng lượng là nhiệm vụ quan trọng. Tuy nhiên, việc phát triển điện phải đặt an toàn lên hàng đầu, không gây tổn hại đến môi trường, an ninh quốc phòng, đời sống nhân dân và tính mạng con người. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, có gần 20 thủy điện nhỏ và vừa từng xả lũ gây thiệt hại đáng kể cho hạ du, chủ yếu là các thủy điện nằm ở vùng núi cao, địa hình dốc, dễ gây lũ quét khi xả lũ. Hồ nhỏ, khả năng điều tiết kém, khi mưa lớn buộc phải xả lũ gấp. Quy trình vận hành kém, thông báo xả lũ không kịp thời, khiến người dân không có thời gian ứng phó.

"Thế nhưng trong dự thảo Nghị quyết, lại chưa có nội dung về thủy điện, đặc biệt là thủy điện nhỏ và vừa”, đại biểu Nguyễn Anh Trí nêu.

Do đó, đại biểu đề nghị cần rà soát toàn bộ các thủy điện nhỏ và vừa trên cả nước. Nếu xả lũ gây thiệt hại phải đền bù thỏa đáng; nếu gây thiệt hại đến tính mạng người dân cần xem xét xử lý hình sự. Đồng thời, xem xét lại toàn bộ các dự án thủy điện nhỏ và vừa, yêu cầu bảo đảm an toàn tuyệt đối trước khi vận hành; khuyến khích đầu tư thủy điện lớn; đồng thời ưu tiên các nguồn năng lượng tái tạo như điện gió, điện mặt trời... để giảm phụ thuộc vào thủy điện nhỏ.

Đại biểu Nguyễn Anh Trí đề nghị đưa các nội dung trên vào văn bản có tính pháp lý như Nghị quyết của Quốc hội về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026 - 2030 của Quốc hội.