Khai mở không gian sinh thái ven sông

Trong nhiều thập kỷ, Hà Nội đối diện với nghịch lý khi sống bên một trong những dòng sông lớn nhất miền Bắc nhưng lại chưa tận dụng hết vai trò của sông Hồng như trục cảnh quan, trục sinh thái và trục giao thông của đô thị hiện đại.

Dòng sông từng là mạch nguồn của văn minh, kết nối cư dân nông nghiệp vùng châu thổ, nay lại bị che chắn bởi bãi bồi tự phát, lấn chiếm, hệ thống thoát nước chưa đồng bộ và áp lực đô thị hóa nén từ trung tâm. Quy hoạch Thủ đô thời kỳ mới đặt ra một yêu cầu căn bản: phải trả lại vị thế trung tâm cho sông Hồng, biến dải bãi ven sông thành vùng sinh thái, vùng đệm môi trường và không gian công cộng chiến lược của Hà Nội.

Video phối cảnh trục Đại lộ cảnh quan sông Hồng:

Trong bối cảnh đó, trục Đại lộ cảnh quan sông Hồng không chỉ là dự án giao thông, mà còn là giải pháp tổng hợp giúp Hà Nội vừa giảm ô nhiễm không khí, vừa kiến tạo hành lang xanh – sinh thái liên tục, tái định hình cấu trúc phát triển đô thị.

Trục đại lộ được định hướng dọc theo hệ thống đê, kéo dài hàng chục ki lô mét từ bắc xuống nam, tạo thành vòng cung tiếp xúc trực tiếp với không gian mặt nước và các bãi sông. Khi hình thành, tuyến này đóng vai trò như “lá phổi mới” giúp bảo tồn cấu trúc cảnh quan đặc hữu của Hà Nội, đồng thời mở ra các vùng không gian công cộng ven sông quy mô lớn. Đây cũng là yếu tố giúp giảm áp lực dân số và hạ tầng trong khu vực nội đô lịch sử, phân bổ lại các luồng giao thông, tạo thêm trục kết nối song song với các hướng phát triển chính như Võ Nguyên Giáp, Võ Chí Công hoặc đường Vành đai 3.5.

Một đô thị muốn phát triển bền vững cần duy trì được sự cân bằng giữa phát triển kinh tế – xã hội và bảo vệ môi trường. Kinh nghiệm của nhiều thành phố ven sông trên thế giới cho thấy việc phục hồi và tái thiết không gian mặt nước có tác động mạnh mẽ đến khả năng giảm ô nhiễm môi trường đô thị. Seoul là ví dụ điển hình với dự án cải tạo dòng suối Cheonggyecheon giúp giảm nhiệt độ khu vực trung tâm, tăng cường khả năng thông gió tự nhiên và cải thiện chất lượng không khí. Trục Đại lộ cảnh quan sông Hồng cũng được kỳ vọng mang lại hiệu ứng tương tự cho Hà Nội khi trả lại sự thông thoáng cho vùng không gian thoát gió, tạo điều kiện để hệ thống khí động học tự nhiên của thành phố hoạt động hiệu quả hơn.

Không gian mặt nước và vành đai xanh ven sông sẽ đóng vai trò như vùng đệm cho khu vực nội đô. Khi đại lộ hình thành, Hà Nội có thể đầu tư xây dựng hệ thống mảng xanh liên tục chạy dọc theo dải ven sông, tạo lớp “lọc khí” tự nhiên giúp hấp thụ bụi mịn và các chất gây ô nhiễm phát sinh từ hoạt động công nghiệp, phương tiện giao thông và quá trình đô thị hóa. Đây là giải pháp căn cơ để đưa Hà Nội tiến gần hơn tới mục tiêu kiểm soát nồng độ PM2.5 và PM10 – hai chỉ số ô nhiễm không khí gây nhiều lo ngại nhất hiện nay.

Kỳ vọng giải bài toán ô nhiễm

Trong bối cảnh ô nhiễm không khí trở thành mối quan ngại thường trực của người dân, Hà Nội đã và đang triển khai nhiều chương trình nhằm giảm thiểu nguồn phát thải như hạn chế xe máy, phát triển giao thông công cộng, cải thiện hệ thống quan trắc và thúc đẩy các mô hình kinh tế xanh. Tuy nhiên, việc tổ chức lại cấu trúc không gian đô thị mới là yếu tố mang tính nền tảng. Trục Đại lộ cảnh quan sông Hồng được đặt ở vị trí trung tâm của các giải pháp đó do hội tụ ba lợi ích: giảm áp lực lên khu vực lõi đô thị, tái cơ cấu giao thông và mở rộng không gian xanh.

Thứ nhất, tuyến đại lộ sẽ chia sẻ một phần đáng kể lưu lượng phương tiện đang tập trung vào các trục hướng tâm như Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật, Yên Phụ, Âu Cơ hoặc các tuyến dọc đê vốn hẹp và đang quá tải. Khi giao thông được phân bổ hợp lý hơn, lượng khí thải tập trung vào khu vực nội đô sẽ giảm, hạn chế tình trạng ùn tắc và phát thải cục bộ. Điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng khi Hà Nội đang hướng tới mục tiêu giảm ít nhất 20 – 30 phần trăm khí thải từ phương tiện giao thông trong giai đoạn 2030 – 2045.

Thứ hai, khi kết hợp với hệ thống cây xanh, công viên, hành lang sinh thái và các mặt nước mở rộng ven sông, đại lộ sẽ tạo ra hiệu ứng “lá phổi kép” vừa hút khí thải vừa thúc đẩy trao đổi không khí. Các nghiên cứu khí động học đô thị cho thấy một thành phố có trục gió chính thông thoáng, ít vật cản sẽ giảm được 15 – 22 phần trăm nồng độ bụi mịn so với các khu vực kín gió và mật độ xây dựng dày. Sông Hồng là trục thoát gió tự nhiên của Hà Nội và đại lộ ven sông sẽ giúp tăng cường khả năng này bằng cách hạn chế xây dựng che chắn không gian mặt nước.

Thứ ba, dự án còn có tác dụng giảm tải hệ thống thoát nước bằng cách mở rộng vùng trữ nước, tăng khả năng tiêu thoát lũ và xử lý nước thải trước khi đổ ra sông. Việc hình thành hệ thống hồ cảnh quan, vùng sinh thái ngập nước và các công viên ven sông sẽ đóng vai trò như bộ lọc tự nhiên, giúp giảm lượng chất ô nhiễm hữu cơ và vô cơ. Đây là giải pháp nhiều đô thị đã áp dụng như Singapore, Tokyo hoặc Rotterdam. Hà Nội có lợi thế đặc biệt khi sở hữu dòng sông có lưu lượng lớn, thảm thực vật phong phú và hệ sinh thái tự nhiên đa dạng; vì vậy nếu được tổ chức hợp lý, không gian này sẽ trở thành hệ thống xử lý nước tự nhiên khổng lồ.

Thứ tư, việc quy hoạch lại các khu dân cư tự phát ven đê, các vùng bị ô nhiễm rác thải, các bãi tập kết vật liệu xây dựng và các cơ sở sản xuất nhỏ lẻ cũng sẽ giúp giảm thiểu nguồn gây ô nhiễm từ sinh hoạt và hoạt động kinh tế. Đại lộ cảnh quan ven sông không chỉ mở ra cơ hội chỉnh trang đô thị mà còn là cơ hội sắp xếp lại dân cư, đưa những khu vực có nguy cơ ô nhiễm và nguy cơ thiên tai vào diện quản lý tập trung, từ đó giảm tải áp lực cho hệ thống môi trường.

Quan trọng hơn, dự án còn tạo ra một lực hút phát triển mới hướng ra phía sông, thúc đẩy các hoạt động dịch vụ, du lịch, thương mại và văn hóa tiến dần vào không gian mặt nước. Khi đó, các khu vực vốn bị bỏ quên như bãi Giữa, bãi Phúc Tân, bãi đá Sông Hồng hoặc các làng ven đê thuộc Đông Anh, Gia Lâm, Hà Đông sẽ được phát triển theo hướng sinh thái, công viên – du lịch cộng đồng, giảm thiểu các hoạt động gây tác động xấu đến môi trường như san lấp, đốt rác, khai thác cát tự phát. Đây là định hướng phù hợp với Quy hoạch Thủ đô thời kỳ 2021 – 2030 theo Luật Thủ đô 2024 với yêu cầu phát triển đô thị gắn với hệ sinh thái tự nhiên.

Nền tảng của một cực tăng trưởng đô thị mới

Nếu đại lộ là bộ khung giao thông thì hành lang xanh – sinh thái ven sông chính là “linh hồn” của trục cảnh quan sông Hồng. Khu vực bãi sông từ Nhật Tân đến Thanh Trì có diện tích hàng nghìn héc ta, đủ lớn để hình thành một dải công viên sinh thái liên tục tương tự mô hình những thành phố ven sông hàng đầu thế giới. Khi hành lang này được thiết lập, Hà Nội sẽ hình thành một vành đai xanh đa chức năng gồm công viên, nông nghiệp đô thị, không gian thể thao, bến thuyền, đường dạo, đường xe đạp và các cụm văn hóa cộng đồng.

Vai trò của hành lang xanh là tạo vùng không gian hở giúp đô thị hô hấp. Trong bối cảnh Hà Nội đang thiếu nghiêm trọng quỹ đất cho cây xanh, khi diện tích cây xanh bình quân mới chỉ đạt khoảng 7 – 8 mét vuông mỗi người, thì việc bổ sung thêm mảng xanh ven sông là giải pháp có giá trị chiến lược. Một dải sinh thái rộng hàng trăm mét chạy song song với đại lộ sẽ làm giảm nhiệt độ trung bình của khu vực xung quanh từ 1,5 đến 2,5 độ C, đặc biệt trong giai đoạn nắng nóng cực đoan. Không gian này còn giúp giảm hiệu ứng đảo nhiệt đô thị và tạo ra một “vành đai vi khí hậu” giúp cân bằng môi trường.

Dải sinh thái ven sông cũng sẽ trở thành nền tảng để hình thành các khu đô thị mới theo hướng xanh – thông minh, nơi cư dân có thể tiếp cận trực tiếp với mặt nước và mảng xanh từ khoảng cách đi bộ. Đây là xu hướng phát triển đô thị mới của thế giới, được ứng dụng ở Copenhagen, Vancouver, Thượng Hải và nhiều thành phố ven sông khác. Hà Nội có thể khai thác lợi thế này để phát triển các khu dịch vụ du lịch ven sông, các tuyến phố đi bộ, tuyến du lịch đường thủy, không gian văn hóa nghệ thuật và các khu vui chơi giải trí gắn với mặt nước.

Bên cạnh đó, hành lang xanh sẽ là “phòng tuyến” bảo vệ an toàn cho thành phố trước biến đổi khí hậu. Một hệ sinh thái tự nhiên khỏe mạnh giúp giảm thiểu rủi ro ngập lụt, tăng cường năng lực tự cân bằng của dòng chảy và giảm áp lực cho hệ thống đê điều. Việc bố trí các vùng cây ngập mặn nước ngọt, thảm thực vật chịu ngập hoặc vùng đệm cỏ là giải pháp hiệu quả để phân tán năng lượng dòng chảy trong mùa lũ. Đây là mô hình mà Hà Lan đã áp dụng thành công trong dự án “Room for the River”.

Không thể không nhắc đến tác động xã hội của hành lang xanh. Khi được mở rộng, không gian ven sông sẽ trở thành nơi sinh hoạt cộng đồng quy mô lớn, giúp kết nối cư dân hai bên bờ và tạo nên một bản sắc đô thị mới. Những không gian này cho phép tổ chức các lễ hội truyền thống, sự kiện nghệ thuật, hoạt động thể thao và các hoạt động cộng đồng theo cách tự nhiên, an toàn và thân thiện với môi trường. Một thành phố có không gian ven sông đẹp sẽ thu hút nhà đầu tư, du khách và thúc đẩy giá trị bất động sản tăng trưởng bền vững.

Hành lang xanh cũng giúp xây dựng nền kinh tế xanh của Hà Nội. Khi phát triển theo mô hình du lịch trải nghiệm, dịch vụ ven sông, nông nghiệp đô thị và kinh tế sáng tạo, khu vực sông Hồng có thể trở thành một trong những cực tăng trưởng quan trọng của Thủ đô trong thập niên tới. Điều này phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn và kinh tế dựa trên tài nguyên tự nhiên mà Hà Nội đang theo đuổi.

Tầm nhìn dài hạn cho một Thủ đô xanh, sạch, đáng sống

Dự án trục Đại lộ cảnh quan sông Hồng không chỉ là một tuyến đường mà là một “tuyên bố” về mô hình phát triển bền vững mà Hà Nội hướng tới. Khi hoàn thành, tuyến đại lộ sẽ tạo ra trục giao thông chiến lược, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội, giảm tắc nghẽn, giảm ô nhiễm không khí và mở rộng quỹ đất đô thị theo hướng sinh thái. Đồng thời, hành lang xanh – sinh thái ven sông sẽ đóng vai trò như cấu trúc lõi của đô thị xanh, nơi thiên nhiên và con người đồng tồn tại hài hòa.

Trục đại lộ là điểm khởi đầu cho quá trình tái sinh không gian sông Hồng, đưa dòng sông trở lại vị thế trung tâm trong cấu trúc đô thị Hà Nội. Đây cũng là dự án được kỳ vọng góp phần giúp Thủ đô hiện thực hóa các mục tiêu môi trường quan trọng như giảm phát thải, tăng diện tích cây xanh, cải thiện chất lượng không khí và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Khi Hà Nội bước vào giai đoạn phát triển mới, trục Đại lộ cảnh quan sông Hồng không chỉ là con đường đi lại mà còn là con đường mở ra tương lai của một thành phố xanh, sạch, hiện đại và đáng sống hơn. Đó là bước đi mang tính thời đại, đặt nền móng cho một Thủ đô phát triển bền vững trong nhiều thập kỷ tới.