Từ sau khi ông Trump tái đắc cử hồi tháng 11 năm ngoái, Liên minh châu Âu (EU) đã nhanh chóng ký ba hiệp định thương mại tự do (FTA) với khối Thị trường chung Nam Mỹ (Mercosur), Mexico và Indonesia, cũng như đang hướng tới một thỏa thuận thứ tư với Ấn Độ trước cuối năm nay. Không chỉ EU, Mercosur cũng đã ký FTA với Hiệp hội Mậu dịch Tự do châu Âu (EFTA) gồm bốn nước và nối lại các cuộc đàm phán với Canada sau khi bị đình trệ từ năm 2021. Ấn Độ và New Zealand tái khởi động đàm phán sau 10 năm gián đoạn, trong khi Các Tiểu vương quốc Arập Thống nhất (UAE) ký liền ba hiệp định thương mại chỉ trong một ngày vào tháng 1/2025.

EU nhấn mạnh rằng việc tìm kiếm các liên minh mới là một phần trong phản ứng trước các mức thuế mà họ cho là “phi lý” của Mỹ áp lên hàng hóa châu Âu, cũng như trước tình trạng dư cung và các hạn chế xuất khẩu khoáng sản quan trọng từ Trung Quốc, vốn có vai trò then chốt với quá trình chuyển đổi xanh của châu Âu. Những hiệp định thương mại mới có thể không đủ để bù đắp hoàn toàn tổn thất từ việc mất thị trường Mỹ – điều này còn cần thời gian để kiểm chứng - nhưng chúng đã tạo động lực mạnh mẽ cho các nền kinh tế hành động.

Ủy viên thương mại EU Maros Sefcovic nhấn mạnh trong một phiên điều trần hồi tháng trước rằng Mỹ - chiếm 17% tổng thương mại của EU năm 2024 - “không phải là sân chơi duy nhất. Châu Âu cần chú ý đến 83% còn lại, tức là tiếp tục đa dạng hóa các mối quan hệ thương mại”. Thông điệp này đã được đón nhận ở nhiều quốc gia từng dè dặt mở cửa thị trường, bao gồm cả Ấn Độ và Pháp - nước trước đó phản đối thỏa thuận EU - Mercosur nhưng nay đã có dấu hiệu mềm mỏng hơn. Tổng giám đốc Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) Ngozi Okonjo-Iweala cũng hoan nghênh xu hướng này, miễn là các thỏa thuận tuân thủ quy định WTO. Theo bà, điều đó giúp đa dạng hóa thương mại và hỗ trợ WTO.

Câu hỏi đặt ra là liệu những liên minh mới này có thể bù đắp được tác động từ thuế quan của Mỹ hay không. Trong ngắn hạn, câu trả lời là “Không”. Ảnh hưởng từ thuế quan là tức thời, trong khi lợi ích từ các hiệp định thương mại mới thường cần nhiều năm để hiện thực hóa do quy trình phê chuẩn kéo dài và lộ trình cắt giảm thuế thường trải dài 5-10 năm. Trong khi đầu tư để tận dụng các lợi ích đó có thể bắt đầu sớm hơn.

Về dài hạn, triển vọng vẫn chưa rõ ràng. Các hiệp định mới có thể chỉ đóng góp thêm phần nhỏ vào tăng trưởng, trong khi xuất khẩu của EU sang Mỹ và Trung Quốc - nơi nhu cầu hàng hóa châu Âu đang suy yếu - chiếm khoảng 4% GDP của khối. Theo ước tính, tác động trung bình của thuế quan Mỹ có thể khiến GDP của EU giảm 0,2 - 0,3%, trong khi tâm lý bất định có thể làm doanh nghiệp giảm đầu tư.

Bên cạnh yếu tố kinh tế, các thỏa thuận thương mại còn có giá trị chính trị khi giúp xây dựng mối quan hệ ổn định trong bối cảnh Mỹ đang làm suy yếu trật tự kinh tế toàn cầu và ký kết các thỏa thuận không tuân thủ quy định của WTO. 

Một viễn cảnh có thể hình thành là mạng lưới các hiệp định thương mại hỗ trợ hệ thống đa phương nhưng không có sự tham gia của Mỹ, thậm chí cả Trung Quốc. Giám đốc thương mại EU Sabine Weyand nói trước Nghị viện châu Âu rằng EU đang tự định vị là “đối tác thương mại đáng tin cậy cho phần còn lại của thế giới”.

Tuy nhiên, thách thức vẫn còn rất lớn. Ông Sander Tordoir, nhà kinh tế trưởng tại Trung tâm Cải cách châu Âu, lưu ý rằng châu Âu và nhiều nước như Nhật Bản hiện đang thặng dư thương mại, do đó họ “cần người mua chứ không phải thêm người bán”.

Theo ông Tordoir, các nền kinh tế ngoài Mỹ và Trung Quốc sẽ phải tìm cách tạo ra nhu cầu cho hàng hóa của nhau trong khi vẫn đối phó với tình trạng dư thừa công suất từ Trung Quốc. Với EU, thị trường toàn cầu bên ngoài là quá nhỏ, và nền kinh tế duy nhất đủ lớn để bù đắp cho Mỹ và Trung Quốc chính là châu Âu. Ông cảnh báo: “Châu Âu sẽ cần thúc đẩy cầu nội địa, nếu không sẽ phải đối mặt với nguy cơ  kinh tế đình trệ”.