Ismet Booley, một nha sĩ ở Cape Town (Nam Phi), từng gặp vấn đề nghiêm trọng vài năm trước: bệnh nhân đến hẹn nhưng cơ sở không có điện. Không có điện nghĩa là không thể chụp X-quang, không thể hàn răng hay làm tủy. “Tôi không thể làm việc”, ông nói.

Theo tờ New York Times, giờ đây, nhờ giá pin năng lượng mặt trời và pin lưu trữ Trung Quốc giảm mạnh, các doanh nghiệp và gia đình ở Nam Phi đã tìm được giải pháp cho tình trạng mất điện kéo dài. Đây không còn là những bóng đèn năng lượng mặt trời nhỏ như trước, mà là các hệ thống pin và tấm năng lượng mặt trời quy mô lớn, được triển khai ở các nhà máy, mỏ vàng, trung tâm thương mại, phòng khám và nhiều doanh nghiệp khác.

Năng lượng Mặt trời (solar) tại Nam Phi đã tăng từ gần như con số 0 vào năm 2019 lên chiếm khoảng 10% tổng công suất điện của cả nước, giúp người dân giảm phụ thuộc vào các nhà máy than cũ kỹ và gây áp lực lên công ty điện nhà nước Eskom.

Tác động của solar giá rẻ

Theo Joel Nana, quản lý dự án của Sustainable Energy Africa, đây là “một phong trào từ dưới lên” nhằm tránh tình trạng điện không ổn định hoặc quá đắt. Các doanh nghiệp và hộ gia đình không chỉ giảm hóa đơn điện mà còn đảm bảo hoạt động liên tục, kể cả khi Eskom cắt điện theo lịch phân phối (load shedding).

Sự phổ biến của năng lượng Mặt trời đang khiến Eskom gặp khó khăn tài chính. Mỗi kilowatt do các hệ thống riêng lắp đặt tạo ra là một khoản lỗ cho công ty điện than. Eskom buộc phải tăng giá điện, dẫn đến nhiều người chuyển sang solar hơn, tạo ra “vòng xoáy tử thần” (death spiral).

Để thích ứng, Eskom đã nới lỏng các quy định cấp phép, cho phép người dân bán điện dư thừa lên lưới, và điều chỉnh cách tính cước phí, thu phí cố định kết hợp với giá điện tiêu thụ. Đồng thời, công ty cũng bắt đầu lắp đặt các nhà máy năng lượng mặt trời trên các nhà máy than cũ và lên kế hoạch chuyển đổi sang nguồn năng lượng sạch vào năm 2040.

Trung Quốc dẫn đầu thị trường solar

Trong khi Mỹ tập trung xuất khẩu nhiên liệu hóa thạch, Trung Quốc đã thống trị ngành năng lượng tái tạo, xuất khẩu số lượng lớn tấm pin mặt trời, xe điện và pin lưu trữ. Giá thành cực rẻ giúp các doanh nghiệp và hộ gia đình châu Phi dễ dàng tiếp cận.

Trong 10 tháng đầu năm 2025, nhập khẩu các tấm pin solar từ Trung Quốc sang châu Phi tăng 50%, với Nam Phi là thị trường lớn nhất. Sierra Leone nhập khẩu lượng pin tương đương hơn nửa công suất điện hiện có, Chad gần một nửa. Trung Quốc còn xây dựng các nhà máy điện mặt trời quy mô lớn và đấu thầu dự án đường dây truyền tải 14.000 km tại Nam Phi, giúp kết nối nguồn điện mới với các khu vực tiêu thụ.

Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra thách thức: phần lớn tấm pin và pin lưu trữ được sản xuất tại Trung Quốc, ít tạo việc làm cho người dân địa phương. Bên cạnh đó, việc để công ty nước ngoài vận hành lưới điện lâu dài cũng tiềm ẩn rủi ro an ninh, dù chính quyền Nam Phi khẳng định lưới điện vẫn thuộc quyền kiểm soát nhà nước.

Các doanh nghiệp như Lanzerac Wine Estate ở Stellenbosch lắp đặt hệ thống solar để tránh mất điện và giảm hóa đơn. Hệ thống pin giúp khách sạn và nhà máy rượu vận hành gần như hoàn toàn bằng năng lượng mặt trời, chỉ còn mua điện lưới vài tháng trong năm.

Tại Cape Town, nha sĩ Booley cũng mở rộng hệ thống solar tại phòng khám và nhà riêng, hóa đơn điện giảm còn 1/5. Ông còn lắp pin cho một trường học từ thiện. Hệ thống sẽ hoàn vốn trong khoảng 4–5 năm, giúp Booley yên tâm về chi phí điện khi về hưu.

Tuy nhiên, với nhiều cư dân thu nhập thấp, như ở Langa, chi phí lắp đặt vẫn cao. Một số doanh nghiệp nhỏ chỉ có thể dùng panel được quyên tặng, đủ chiếu sáng và chạy máy tính, nhưng không đủ để sạc xe điện hoặc hoạt động kinh doanh đầy đủ.

Hệ quả kinh tế và chính trị

Sự tăng trưởng nhanh chóng của solar giá rẻ buộc Eskom và chính quyền suy nghĩ lại chiến lược năng lượng. Đồng thời, Nam Phi đang mua các công nghệ cao từ Trung Quốc, nhưng vẫn xuất khẩu nguyên liệu thô, tạo ra cơ cấu thương mại không cân bằng. Năm 2023, thặng dư thương mại với Trung Quốc vượt 9 tỷ USD, so với chỉ 1 tỷ USD năm 2000.

Về chính trị, khi quan hệ với Mỹ căng thẳng, Trung Quốc nổi lên như một đối tác đáng tin cậy và đầy ảnh hưởng. Các dự án solar không chỉ cung cấp năng lượng mà còn mở rộng tầm ảnh hưởng chiến lược của Trung Quốc tại châu Phi.

Tốc độ phát triển của năng lượng Mặt trời nhanh chóng, nhưng vẫn không giải quyết hết các vấn đề xã hội và kinh tế. Nam Phi cần chính sách khuyến khích sản xuất trong nước để tạo việc làm, nhưng việc này sẽ làm tăng chi phí. Giá tấm pin năng lượng Mặt trời Trung Quốc thấp nhất thế giới, tạo áp lực lên các nhà sản xuất nội địa.

Năng lượng Mặt trời đang trở thành giải pháp thực tế cho nhiều doanh nghiệp và gia đình, giảm hóa đơn điện và đảm bảo hoạt động liên tục. Nhưng với những người thu nhập thấp, tiếp cận năng lượng sạch vẫn là thách thức lớn.

Như Booley nói, năng lượng Mặt trời giúp ông yên tâm về chi phí điện khi về hưu. “Ánh nắng đã mang đến sự an tâm cho tương lai”, ông chia sẻ. Và với hàng triệu người khác trên khắp châu Phi, ánh sáng từ pin Mặt trời cũng đang dần thay đổi cuộc sống từng ngày.