Theo kênh CNN ngày 16/8, nhóm khảo cổ thuộc Dự án Nghiên cứu Ledi-Geraru đã tìm thấy tổng cộng 13 chiếc răng hóa thạch trong nhiều đợt khai quật tại vùng Afar, đông bắc Ethiopia. Trong đó, 10 chiếc răng được khai quật giai đoạn 2018 - 2020 được xác định thuộc chi Australopithecus - họ hàng cổ xưa của loài người. Ba chiếc răng khác, phát hiện năm 2015, thuộc chi Homo - nhóm bao gồm cả loài người hiện đại (Homo sapiens).

Nghiên cứu được công bố trên tạp chí Nature cho thấy hai nhóm hominin đã cùng sinh sống trong cùng một khu vực. Điều này thách thức giả thuyết trước đây cho rằng nhóm Australopithecus đã tuyệt chủng trước khi Homo xuất hiện. Sự trùng lặp như vậy rất hiếm trong hồ sơ hóa thạch, khiến phát hiện này được coi là một bước ngoặt trong nghiên cứu nguồn gốc loài người.

Giáo sư Kaye Reed, đồng tác giả nghiên cứu, Viện Nguồn gốc Loài người (Đại học Bang Arizona), nhấn mạnh: “Quá trình tiến hóa không phải là một đường thẳng từ vượn đến người Neanderthal rồi tới người hiện đại. Thay vào đó, nó giống như một cây rậm rạp, có nhiều nhánh loài tồn tại cùng lúc, một số thích nghi thành công, số khác tuyệt chủng hoặc lai ghép với nhau”.

Theo mô tả, nhóm Australopithecus có khả năng đi thẳng đứng, dáng vẻ giống người nhưng bộ não nhỏ, gần tương đương loài vượn. Trong khi đó, nhóm Homo sơ khai sở hữu não bộ lớn hơn, được coi là bước tiến quan trọng trên hành trình tiến hóa thành loài người hiện đại. Sự cùng tồn tại của hai nhóm này cho thấy tiến trình phát triển của nhân loại phức tạp và đa dạng hơn nhiều so với hình dung trước đây.

Bằng chứng về nhóm Australopithecus chưa từng được biết

Khi so sánh các mẫu răng Australopithecus, nhóm nghiên cứu nhận thấy chúng không khớp với các loài đã biết như Australopithecus afarensis (nhóm của Lucy) hay Australopithecus garhi. Đặc điểm hình thái khác biệt khiến các nhà khoa học tin rằng đây có thể là một nhóm Australopithecus chưa từng được ghi nhận.

Hai mẫu răng ký hiệu LD 750 và LD 760 đại diện cho nhóm Australopithecus mới này. Trong khi đó, các mẫu LD 302-23 và AS 100 thuộc về Homo sơ khai. Các kết quả định tuổi cho thấy răng Australopithecus có niên đại 2,63 triệu năm, còn răng Homo có niên đại 2,59 đến 2,78 triệu năm.

Tiến sĩ Brian Villmoare, Đại học Nevada (Mỹ), tác giả chính, cho biết: “Những chiếc răng này có đặc điểm chưa từng thấy ở các nhóm đã biết. Điều đó cho thấy cần có thêm các hóa thạch khác để hiểu rõ hơn mối quan hệ giữa Australopithecus và Homo”.

Vùng Afar - “cái nôi” của tiến hóa loài người

Vùng Afar từ lâu được coi là địa điểm quan trọng đối với ngành khảo cổ và cổ nhân chủng học. Đây là nơi tìm thấy bộ xương Lucy - mẫu vật Australopithecus afarensis nổi tiếng, có niên đại 3,2 triệu năm, chứng minh tổ tiên loài người đã đi thẳng đứng từ rất sớm.

Theo nhà khoa học Christopher Campisano, đồng tác giả nghiên cứu, vùng Afar là một môi trường kiến tạo đặc biệt, nơi các mảng địa chất liên tục tách rời, làm lộ ra các lớp trầm tích cổ chứa hóa thạch. Ông giải thích: “Khoảng 2,5 triệu năm trước, núi lửa phun trào tại đây đã tạo ra tro bụi chứa khoáng chất fenspat. Nhờ đó, chúng ta có thể xác định niên đại chính xác của các lớp trầm tích nơi tìm thấy hóa thạch”.

Điều kiện địa chất này giúp vùng Afar được ví như “kho lưu trữ” tự nhiên về tiến hóa của loài người và động vật, kéo dài hàng triệu năm.

Việc tìm kiếm hóa thạch không hề dễ dàng. “Bạn phải quan sát những chiếc răng nhỏ, đôi khi chỉ giống như sỏi rải rác trên mặt đất”, ông Campisano nói. Thành công của nghiên cứu một phần nhờ vào sự hỗ trợ của người dân địa phương vùng Afar - những người có kinh nghiệm “khai thác hóa thạch” qua nhiều thế hệ.

Ngoài ra, một khó khăn khác đến từ đặc thù địa chất: lượng trầm tích ít, khiến hóa thạch hiếm hoi. Tiến sĩ Stephanie Melillo, Đại học Mercyhurst (Mỹ), nhận xét: “Chính vì trầm tích ít nên số lượng hóa thạch của tổ tiên loài người và động vật sống cùng thời cũng rất hạn chế, gây khó khăn cho nghiên cứu giai đoạn này”.

Các chuyên gia nhận định, phát hiện tại vùng Afar có ý nghĩa đặc biệt vì giúp làm sáng tỏ khoảng trống trong hồ sơ tiến hóa loài người từ 2 đến 3 triệu năm trước - giai đoạn còn nhiều bí ẩn. Trước đây, các nghiên cứu từng chứng minh Homo và Paranthropus cùng tồn tại cách đây 1,5 triệu năm tại lưu vực Turkana (Ethiopia - Kenya). Phát hiện mới nay cho thấy một nhóm Australopithecus chưa từng được biết đến cũng đã sống song song với Homo sơ khai.

Tiến sĩ Melillo nhận định: “Đây là bằng chứng thuyết phục cho thấy ở Afar không chỉ có Homo và Paranthropus, mà còn có thêm các nhóm Australopithecus khác. Điều này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự đa dạng của các nhánh tiến hóa”.

Hiện nhóm nghiên cứu tiếp tục phân tích chế độ ăn uống của các nhóm này thông qua đồng vị hóa học và dấu vết mài mòn trên răng. Mục tiêu là xác định liệu Homo và Australopithecus có cùng nguồn thức ăn hay cạnh tranh với nhau. Đồng thời, các nhà khoa học cũng tìm cách trả lời câu hỏi: nhóm nào đã tạo ra những công cụ bằng đá được phát hiện tại cùng địa điểm?

Giáo sư Reed nhấn mạnh: “Mỗi hóa thạch mới là một mảnh ghép quan trọng trong bức tranh tiến hóa. Chúng ta cần thêm nhiều phát hiện khác để viết tiếp câu chuyện về nguồn gốc của loài người”.