Tại một khúc sông Patoyacu hẻo lánh thuộc vùng Loreto, thủ lĩnh trẻ người Urarina, Wilmer Macusi, chỉ cần khuấy nhẹ lớp nước tù quanh đường ống gỉ sét là những vệt dầu đen lập tức nổi lên. Đây là vị trí từng xảy ra tràn dầu vào đầu năm 2023. “Họ nói là đã dọn sạch”, Macusi nói. “Nhưng chỉ cần động vào là dầu lại trồi lên". Khu vực này nằm trên tuyến đường ống dẫn dầu từ mỏ Block 8 nối với đường ống North Peruvian Pipeline (ONP). Làng Santa Rosa của anh chỉ cách đó vài phút đi bộ.

Vùng Amazon phía Bắc Peru được ước tính có hàng trăm triệu thùng dầu thô. Tuy nhiên, sau hơn nửa thế kỷ khai thác, nhiều cộng đồng bản địa cho rằng lợi ích kinh tế không bù lại những hệ lụy môi trường mà họ phải gánh chịu. Từng đạt 200.000 thùng/ngày vào thập niên 1980, sản lượng khai thác trong vùng nay đã giảm xuống dưới 40.000 thùng/ngày vì ô nhiễm, tranh chấp và sự phản đối của người dân. Từ năm 2020, nhiều mỏ dầu phải tạm dừng hoạt động.

Giữa bối cảnh đó, Petroperu, doanh nghiệp dầu khí quốc doanh đang mang khoản nợ lớn và bị Fitch xếp hạng tín nhiệm ở mức CCC+, muốn tái khởi động khai thác để cung cấp nguồn dầu ổn định cho nhà máy lọc dầu Talara, vốn vừa được nâng cấp 6,5 tỷ USD. Tháng trước, công ty ước tính lượng dầu và tiềm năng trong vùng trị giá 20,9 tỷ USD, có thể đóng góp 3,1 tỷ USD tiền thuế cho địa phương. Tuy nhiên, kế hoạch này đang làm gia tăng căng thẳng khi nhiều quốc gia láng giềng như Brazil, Ecuador và Guyana cũng mở rộng khai thác ở Amazon, gây áp lực lên nỗ lực bảo vệ rừng và chống biến đổi khí hậu. Tại Hội nghị COP30 khai mạc hôm 10/11, hàng chục người bản địa đã tràn vào khu vực tổ chức sự kiện để phản đối các dự án dầu khí trong rừng Amazon.

Tuyến ống ONP dài 1.100 km, từng được coi là kỳ tích kỹ thuật khi xây dựng vào thập niên 1970, nay lại là điểm nóng của các vụ rò rỉ và phá hoại. Petroperu đang muốn kết nối tuyến ống này với Ecuador để nhập khẩu dầu phục vụ Talara, nhưng các cộng đồng bản địa hai nước đều phản đối vì lo ngại rủi ro ô nhiễm gia tăng. Chính phủ Peru đang xem xét việc chuyển điều hành ONP sang mô hình hợp tác công - tư hoặc giao cho đơn vị khác quản lý.

Trong nỗ lực phục hồi sản xuất, Petroperu đã chọn doanh nghiệp nội địa Upland Oil & Gas vận hành mỏ Block 192 - từng đạt đỉnh hơn 100.000 thùng/ngày. Tuy nhiên, cơ quan quản lý lại loại Upland Oil & Gas vì không chứng minh được năng lực tài chính, khiến dự án tiếp tục đình trệ. Upland Oil & Gas bác bỏ quyết định và yêu cầu xem xét lại. Đồng thời, công ty này cũng hợp tác với Petroperu tại mỏ Block 8, nơi hiện sản xuất khoảng 5.000 thùng/ngày. CEO Jorge Rivera trả lời phỏng vấn rằng Upland cam kết đào tạo, tạo việc làm và hỗ trợ tài chính cho cộng đồng. Ông từng tặng dân làng Santa Rosa một thiết bị Starlink để kết nối Internet.

Tuy vậy, yêu cầu chính của cộng đồng là làm sạch các khu vực ô nhiễm. Vấn đề nằm ở chỗ Upland Oil & Gas được miễn trách nhiệm đối với các sự cố xảy ra trước đó, trong khi doanh nghiệp vận hành trước, Pluspetrol Norte của Argentina, đã rời Peru từ năm 2020, để lại hàng loạt vụ tràn dầu và án phạt từ cơ quan môi trường OEFA. Tháng 9 vừa qua, Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) tại Hà Lan kết luận rằng Pluspetrol đã “vi phạm quyền của cộng đồng bản địa” và kêu gọi công ty xử lý hậu quả. Pluspetrol phủ nhận và cho rằng kết luận “không phản ánh đầy đủ bằng chứng”.

Từ 2011 đến tháng 9/2025, OEFA ghi nhận hơn 560 vi phạm môi trường liên quan đến ONP và các mỏ Block 192, Block 8. Dù vậy, Petroperu cho rằng thiệt hại “chỉ mang tính tạm thời” và đổ một phần nguyên nhân ô nhiễm lên hoạt động kinh tế và sinh hoạt của người dân.

Cuối năm 2023, Văn phòng Công tố Peru thông báo đã triệt phá một đường dây cố ý gây tràn dầu để trục lợi từ các hợp đồng dọn dẹp, trong đó có sự tham gia của doanh nhân, một số lãnh đạo bản địa và cả nhân viên Petroperu. Cựu chủ tịch Petroperu Alejandro Narvaez, trước khi bị sa thải, khẳng định công ty đã ưu tiên xử lý các vụ tràn dầu dưới sự giám sát của OEFA. Chính phủ mới của Peru đang trong quá trình thay toàn bộ ban lãnh đạo Petroperu.

Trong khi đó, cộng đồng Urarina cho biết họ chưa nhận được phần 2,5% doanh thu dầu mà Upland Oil & Gas cam kết. Các buổi làm việc với cơ quan quản lý Perupetro về quỹ hỗ trợ cộng đồng cũng liên tục bị hoãn. Trước đây, sau sự cố tràn dầu năm 2022, người Urarina từng chiếm giữ cơ sở khai thác và phong tỏa tuyến sông để buộc chính quyền phản ứng. Macusi nói cộng đồng sẵn sàng hành động một lần nữa nếu các lời hứa tiếp tục bị bỏ ngỏ: “Nếu quyền lợi không được thực hiện, chúng tôi sẽ có biện pháp”.