Tỷ lệ linh kiện sản xuất trong nước thấp, công nghiệp phụ trợ yếu, trong khi phần lớn giá trị gia tăng vẫn nằm ở khâu nhập khẩu, ngành sản xuất ô tô Việt Nam đang đối mặt yêu cầu cấp bách phải nâng tỷ lệ nội địa hóa - yếu tố sống còn để làm chủ chuỗi giá trị, giảm nhập siêu và khẳng định vị thế trong khu vực.

Nội địa hóa ô tô chậm phát triển

Sau hơn một thập niên triển khai Chiến lược phát triển ngành ô tô đến năm 2025, Việt Nam đã ghi nhận một số thành quả như: Thu hút đầu tư, xây dựng liên doanh sản xuất, gia tăng sản lượng. Tuy nhiên, theo đánh giá của các chuyên gia, tỷ lệ nội địa hóa ô tô vẫn còn cách rất xa mục tiêu đề ra.

Hiện nay, mỗi năm Việt Nam chi khoảng 10 tỷ USD nhập khẩu linh kiện ô tô, làm gia tăng nhập siêu và khiến giá trị gia tăng trong nước ở mức thấp. Một số dòng xe tải, xe buýt đạt tỷ lệ nội địa hóa 40 - 60%, nhưng xe con và xe du lịch vẫn phụ thuộc lớn vào linh kiện nhập khẩu. Trong khi đó, năng lực sản xuất trong nước mới tập trung ở một số chi tiết phổ thông như lốp xe, ghế ngồi, ắc quy; còn động cơ, hộp số, hệ thống điện tử gần như hoàn toàn nhập ngoại.

GS.TS Hoàng Văn Cường, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, nhận định: "Thị trường ô tô Việt Nam bị chia nhỏ cho quá nhiều thương hiệu, dẫn đến sản lượng của mỗi dòng xe quá thấp, không tạo ra động lực để đầu tư sản xuất linh kiện trong nước. Đây là nguyên nhân quan trọng khiến tiến trình nội địa hóa không đạt như kỳ vọng".

Ngoài ra, chính sách ưu đãi chưa thực sự khuyến khích doanh nghiệp. Biểu thuế hiện hành chưa phân biệt rõ theo chi tiết linh kiện, vô hình trung tạo thuận lợi cho việc nhập khẩu nguyên cụm thay vì phát triển sản xuất nội địa.

TS. Nguyễn Văn Hội, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương, phân tích: "Công nghiệp phụ trợ của Việt Nam còn yếu. Ngành luyện kim, điện tử, vật liệu hợp kim chưa đủ phát triển để cung ứng linh kiện ô tô đạt chất lượng cao. Trong khi đó, cam kết nội địa hóa và chuyển giao công nghệ từ một số doanh nghiệp FDI chưa được thực hiện vì pháp luật thiếu chế tài ràng buộc".

Những tồn tại trên cho thấy, nếu không có chính sách đột phá, mục tiêu nội địa hóa ô tô của Việt Nam vẫn sẽ chỉ dừng ở mức kỳ vọng.

Giải pháp đột phá 

Để công nghiệp ô tô Việt Nam phát triển bền vững, nhiều giải pháp đã được đưa ra, tập trung vào hoàn thiện cơ chế chính sách, nâng cao năng lực công nghiệp hỗ trợ và khuyến khích hợp tác giữa doanh nghiệp trong và ngoài nước.

Trước hết, cần có lộ trình ràng buộc nội địa hóa theo từng dòng xe. TS. Ngô Nhật Thái, chuyên gia kinh tế công nghiệp, nhấn mạnh: "Chúng ta không thể để doanh nghiệp toàn quyền quyết định nội địa hóa hay không. Nhà nước cần ban hành lộ trình cụ thể, ví dụ đến năm 2030 xe con phải đạt tối thiểu 40% linh kiện sản xuất trong nước, từ đó tạo sức ép buộc doanh nghiệp đầu tư".

Song song với đó, biểu thuế nhập khẩu linh kiện cần được xây dựng chi tiết, ưu đãi mạnh cho sản phẩm sản xuất trong nước và tăng thuế đối với linh kiện nhập khẩu nguyên cụm. Cách tiếp cận này vừa khuyến khích doanh nghiệp nội địa, vừa hạn chế tình trạng "nhập để lắp".

Một giải pháp quan trọng khác là ràng buộc chuyển giao công nghệ. Theo GS.TS Hoàng Văn Cường: "Các hợp đồng đầu tư phải kèm điều khoản bắt buộc về chuyển giao công nghệ. Không thể để doanh nghiệp nước ngoài hưởng ưu đãi mà không đóng góp vào phát triển năng lực nội địa".

Để hỗ trợ doanh nghiệp, cần đẩy mạnh khoa học - công nghệ và đào tạo nhân lực. Việc xây dựng các trung tâm đổi mới sáng tạo chuyên ngành ô tô, đào tạo kỹ sư, kỹ thuật viên chất lượng cao sẽ giúp Việt Nam nhanh chóng tiếp cận công nghệ mới, đặc biệt trong bối cảnh xu hướng xe điện và xe thông minh đang lên ngôi.

Ngoài thị trường trong nước, cần khuyến khích doanh nghiệp xuất khẩu linh kiện. Khi quy mô sản xuất được mở rộng, chi phí giảm, sản phẩm Việt Nam sẽ có khả năng cạnh tranh tốt hơn. Đồng thời, Nhà nước nên điều tiết thị phần, hạn chế tình trạng thị trường bị chia nhỏ, khuyến khích các doanh nghiệp hợp tác sản xuất linh kiện chung để đạt quy mô kinh tế.

TS. Nguyễn Văn Hội nhấn mạnh: "Chúng ta phải xây dựng bộ tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia riêng cho ngành ô tô, hướng tới chuẩn xanh và thông minh. Đây vừa là rào cản kỹ thuật bảo vệ sản xuất trong nước, vừa là tấm vé giúp linh kiện Việt Nam vươn ra thế giới".

Nội địa hóa ô tô là nhiệm vụ trọng tâm và mang ý nghĩa chiến lược, không chỉ giúp Việt Nam giảm nhập siêu mà còn tạo động lực phát triển công nghiệp hỗ trợ, gia tăng việc làm và nâng cao vị thế quốc gia.

Để đạt được mục tiêu này, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước và doanh nghiệp. Chính sách phải đủ mạnh, có chế tài rõ ràng, đồng thời doanh nghiệp trong nước cần chủ động đầu tư, nâng cao năng lực để tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu.

Con đường nội địa hóa ô tô còn nhiều thách thức, nhưng với quyết tâm chính trị và sự đồng hành của cộng đồng doanh nghiệp, đây sẽ là chìa khóa để công nghiệp Việt Nam làm chủ tương lai.