Từ xa xưa, tổ tiên người Mảng chọn đất lập bản chỉ cần một khoảng đất bằng để dựng nhà, cạnh sông suối để thuận lợi lấy nước sinh hoạt và tưới tiêu. Thường nơi cư trú của người Mảng ở trên núi cao và cách xa trung tâm, riêng biệt với các bản thuộc dân tộc khác. Họ sống tự cung tự cấp, riêng rẽ, biệt lập, ít giao lưu với bên ngoài.

Ổn canh, ổn cư

Dân tộc Mảng là dân tộc bản địa chỉ có ở tỉnh Lai Châu. Họ còn có tên gọi khác là Mản Ư. Người Mảng sinh sống bằng nghề làm nương rẫy. Lúa ngô là nguồn lương thực chính. Phương thức canh tác còn lạc hậu, công cụ sản xuất rất thô sơ, chủ yếu là rìu, dao, gậy chọc lỗ. Hiện nay, người Mảng đã biết làm ruộng bậc thang để canh tác lúa nước, còn chăn nuôi không phát triển, nuôi lợn và gà chủ yếu dùng trong các dịp nghi lễ, cúng bái. Một số bản đã di dời qua nhiều chỗ ở, có bản vẫn ở nguyên vị trí cũ từ xa xưa.



Trước đây, bản Nậm Nghẹ ở đầu con suối Nậm Nghẹ gần biên giới. Năm 1979, khi chiến tranh biên giới nổ ra, để an toàn cho người dân, chính quyền đã cho di dời bản xuống bản Pa Mu hiện nay (nằm trên đầu tuyến đường đi vào xã Hua Bum). Ở Pa Mu được 5 năm, do không có đất làm ăn, giữa người Mảng và người Hà Nhì có sự tranh chấp đất làm nương nên bà con tự phát chuyển về đầu suối Nậm Nghẹ để dựng bản, định cư. 20 hộ sống rải rác, mỗi cụm tập trung 5 đến 6 hộ gia đình. Khi ở Pa Mu, người dân được Nhà nước hỗ trợ gạo từng tháng, nhưng chuyển đến nơi ở mới thì không được hỗ trợ gạo nữa, vì vậy bà con tập trung khai hoang ruộng nương để trồng lúa, ngô, sắn… Tuy đời sống của người dân được cải thiện phần nào, nhưng cơ bản bà con vẫn thiếu đói triền miên. Sau 3 năm, dân số của bản ngày một tăng lên, đất không có để canh tác, bà con muốn chuyển về gần chỗ ở ngày xưa, có ruộng nương cũ, thuận lợi sinh sống và làm ăn. Vì vậy, các hộ trong bản đều chuyển về chọn đất bằng, san nền dựng nhà ổn định phát triển kinh tế như bản Nậm Nghẹ hiện nay.

Việc chọn đất lập bản, xây dựng bản định canh, định cư ổn định đời sống của người Mảng là do hai yếu tố chủ quan và khách quan. Chủ quan là từ xa xưa tổ tiên của họ đã chọn đất lập bản và con cháu cứ nối tiếp sống trên vùng đất đó cho đến ngày hôm nay. Còn khách quan là do đất sản xuất không có, nơi ở không thuận lợi để sản xuất, hay tái định cư vì thủy điện, vì sạt lở đất nên phải di dời đến nơi ở mới. Dù ở bản cũ, hay bản di dời hiện nay thì cơ bản những nét văn hóa của dân tộc Mảng vẫn còn lưu giữ, nhưng cũng mất không ít để bù vào là nếp văn hóa mới và cộng hưởng từ văn hóa của các dân tộc lân cận khác.

Hòa nhập cộng đồng

Người Mảng có các dòng họ như: Họ Lò, họ Tào, họ Chìn, Pờ, Sìn. Theo truyền thuyết, sự tích về các hòn đá còn lưu lại hiện nay thì xưa kia người Mảng cư trú theo dòng họ, mỗi họ cư trú trong một phạm vi riêng biệt và có quy ước ranh giới nhất định. Qua sự tích, người Mảng ngày xưa sống theo dòng họ và có một cương vực nhất định. Ngày nay, các dòng họ đều hòa nhập, sống tập trung trong một bản, không phân biệt ranh giới. Khi chọn được đất lập bản thì các gia đình tự tìm một khoảnh đất bằng, thuận lợi để dựng nhà.



Ông Tào A Sỏn, 70 tuổi, ở bản Nậm Nó 2 (xã Nậm Ban, huyện Nậm Nhùn) kể về sự tích hòn 3 hòn đá kiềng kê chảo (Dê tăng lủi) như: Ngày xưa giữa dòng họ Lùng và họ Chìn họp bàn để thống nhất phân mốc đánh dấu đất của mỗi dòng họ. Do mọi người trong dòng họ đông đúc, đường phân mốc lại dài lên cả hai bản đều thống nhất mổ trâu để nấu vào một cái chảo lớn làm thức ăn. Người ta lấy 3 hòn đá to để kê làm kiềng nấu. Nấu xong thì chia nhau ăn, còn lại mang chảo thịt ấy đi dọc tuyến chia mốc để ăn khi đói bụng. Ba hòn đá này hiện nay vẫn còn ở bản Nậm Nó 2.

Bà Lý Me Đươu, 70 tuổi, ở bản Nậm Ô (xã Nậm Ban, huyện Nậm Nhùn) kể về sự tích của hòn đá Dê Đoằn: Ngày xưa, hai dòng họ Chìn và Anh họp nhau lại để chọn mốc chia ranh giới. Hai dòng họ cử người xuống tận nơi giao giữa sông Đà và sông Nậm Na để vác một hòn đá lớn. Mọi người thống nhất chọn được một hòn đá và cử một người thanh niên khỏe mạnh vác về. Hòn đá này có một quy ước, nếu bị đặt xuống đất thì sẽ không thể nhấc nổi chuyển đi nơi khác được. Đi gần về tới điểm đặt đá thì mọi người mệt quá và quyết định bỏ hòn đá xuống đất nghỉ. Nhưng khi nhấc hòn đá lên vai thì không thể nhấc nổi khỏi mặt đất. Hai dòng họ cuống cuồng dùng tay thi nhau cào đất về phía mình. Vì vậy, hiện nay trên núi Nậm Ô có một hòn đá to, lõm một mảnh đó là dấu đặt vai, và bên cạnh hòn đá vẫn còn dấu vết tay cào.

Trong mỗi bản của người Mảng gồm những gia đình sống đa thế hệ. Nhiều cặp vợ chồng ông bà, bố mẹ, con cháu sống chung trong một nhà. Ngày nay, các gia đình của người Mảng chỉ còn thể hiện với hình thức là gia đình ba thế hệ gồm cha mẹ và con, cháu. Gia đình lớn có nhiều cặp vợ chồng thuộc nhiều thế hệ chung sống ở cùng một nhà chỉ còn số ít và cũng đang dần bị phân tách thành nhiều gia đình nhỏ. Họ chọn đất để dựng nhà ở cạnh nhau. Mỗi gia đình nhỏ đều độc lập về kinh tế, về tài sản, ruộng nương, tự chủ trong lao động sản xuất, chăn nuôi, chủ động trong mọi vấn đề mưu sinh và có trách nhiệm với cộng đồng thôn bản.

Bài và ảnh: Việt Hoàng